آزادی قیمت ها اسارت خانوارها

در ارزیابی مهندس حمید دوست محمدیان, مدرس دانشگاه و تحلیل گر مسایل اقتصادی, درآمد مردم باید با همان نسبت افزایش قیمت کالاها افزایش یابد

لایحه هدفمند کردن یارانه ها که با ۱۸۸ رأی موافق، ۴۵ رأی مخالف و ۶ رأی ممتنع به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، فتح بابی شد بر کاهش حضور دولت در بخش تأمین هزینه های مردم. اما این سؤال که آیا طرح هدفمند کردن یارانه ها، نیاز امروز جامعه ما بود یا خیر، بی پاسخ ماند. در این راستا باید به بررسی شاخص های مؤثر و متأثر از این تغییر پرداخت و بر آن اساس با ارزیابی نقاط قوت و ضعف این تصمیم، راهکارهایی را جهت به حداقل رساندن زیان های ناشی از اجرای قانون مذکور پیشنهاد کرد.

نکته ای که در این باب مایه نگرانی کارشناسان را فراهم می آورد، موضوع زمان اجرای طرح مذکور می باشد که در واقع، هم زمان شروع طرح و هم مدت زمان اجرای آن از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که شروع در زمان نامناسب یا بیش از حد کوتاه و یا بلند بودن مدت زمان اجرای طرح می تواند خروجی های متفاوتی داشته باشد که با توجه به چشم انداز ۵ ساله اجرای طرح، لازم است با در نظر گرفتن نقش عمده ای که تورم در سال های پیش رو بازی خواهد کرد، با رعایت شرایط و قواعد اقتصادی بازی، زمینه های اجرا را درست و دقیق فراهم کنیم. به علاوه بسیار توجه به این نکته ضروری است که آیا این لایحه براساس آمارهای درست و نظرات کارشناسی شده تدوین گردیده یا خیر؟ استفاده از آمارهای نادرست هرگز نمی تواند ما را به اهداف خود برساند. ما شاهد آن هستیم که گاهی برآوردهایی غلط، زمینه ساز تصمیماتی نادرست می شود که وقایع ناگواری را به همراه خواهد داشت. از این نمونه می توان به مقایسه مصرف انرژی ایران و اروپا و در واقع مساوی دانستن این دو و یا تئوری تساوی مصرف بنزین در ایران و چین اشاره کرد که نمی توان براساس چنین برآوردهایی اقدام به اجرایی کردن چنین طرح بزرگ و مهمی نمود.

بنابراین ابتدا باید بستر های اولیه طرح هدفمند کردن یارانه ها را که شامل کارشناسی، استفاده از آمارهای صحیح، اجرا در زمان مناسب و همچنین تعیین اهداف مورد نظر است فراهم آورد و در مرحله بعد، روش اجرای صحیح طرح را تعیین نمود.

حال توجه به این موضوع که در صورت اجرای طرح چه مسایل و مشکلاتی پیش خواهند آمد و راهکار حل این مسایل چه خواهد بود، اهمیت دوم بحث مذکور است. اولین معضلی که به نظر می رسد از وقوع آن ناگزیریم، افزایش قیمت برخی مواد مصرفی مردم همچون سوخت و نان. علاوه بر این، این سؤال مطرح است که آیا درآمد مردم هم با این نسبت افزایش می یابد؟ طبق آمار، نسبت قیمت بنزین به درآمد افراد در اروپا، یک به ۲ هزار و ۵۰۰ است. یعنی یک تعادل مناسب بین درآمد و قیمت وجود دارد. در کشور ما هم بایستی این تعادل برقرار گردد و در واقع، درآمد مردم با همان نسبت افزایش قیمت کالاها افزایش یابد. در غیر این صورت، باید منتظر اثرات منفی اجتماعی آن باشیم.

● بنزین شاهراه مشکلات

همانگونه که به خاطر داریم، افزایش قیمت بنزین در اثر حذف یارانه آن، مشکلات زیادی را در بخش حمل ونقل - چه در سطح خُرد و چه در سطح کلان - برای کشور ایجاد کرد که تداوم این امر، این مشکلات را تشدید می کند. طبق آمار جهانی، بیش از ۹۰ درصد حمل ونقل دنیا از طریق دریا انجام می شود. پس افزایش قیمت سوخت به معنی افزایش هزینه های حمل ونقل کشور در سطح بین المللی است که هزینه های بازرگانی و به تبع آن قیمت کالاهای وارداتی هم افزایش خواهد یافت که نتیجه نهایی آن، ایجاد تورم در کشور است. لذا لازم است این گونه مشکلات، قبل از اجرای طرح پیش بینی شوند و راهکارهای کارآمدی در این خصوص ارایه شوند.

به طور کلی می توان سه مزیت عمده برای طرح هدفمند کردن یارانه ها ذکر کرد که این سه مزیت عبارتند از گسترش عدالت در سطح جامعه، اصلاح الگوی مصرف و توجه به دهک های پایین.

● راهی جدید

موارد مذکور اگرچه به عنوان انتظار و هدف دولت از اجرای طرح هدفمندی می باشند، اما این که تا چه حد به آنها دست یابد در گرو نحوه اجرای طرح خواهد بود.

در این راستا در جهت توجه به دهک های پایین جامعه باید گفت اولین معضل در این مسیر، بحث شناسایی این قشر است و استفاده از فناوری اطلاعات بهترین راهکار برای این امر است. پرسش اطلاعات زندگی افراد از خود آنها، ممکن است به اطلاعات درستی و دقیقی ختم نشود، لذا زمانی که تمام مشخصات و فعالیت های افراد در یک سیستم متمرکز شود، به صورت کاملاً خودکار، آمار درآمد، خرید و تمامی وضعیت هر فرد در آن ثبت خواهد شد و این امر، امکان تفکیک دهک های جامعه را هم فراهم خواهد کرد. البته در این زمینه باید پروژه ها و طرح های مختلفی را که از سوی کارشناسان ارایه می شود مورد بررسی قرار داد و با استفاده از مدل های کاربردی در سطح بین المللی و بومی سازی آنها، یک مدل مناسب و کارآمد را شناسایی و ارایه کرد.

اثرات مخرب روانی اجرای این طرح و بحث نحوه تأمین رفاه عمومی از دیگر معایب اجرایی شدن طرح هدفمندی یارانه ها هستند. یک مدل مناسب که می توان در این راستا ارایه کرد این است که ابتدا با استفاده از فناوری اطلاعات، دهک ها را شناسایی نماییم و در مرحله بعد از دهک های غنی تر مالیات گرفته و مالیات های اخذ شده را به صورت یارانه به دهک های پایین پرداخت کنیم. در این مدل، دولت به عنوان مجری طرح، تأمین کننده بودجه یارانه ها نیست و این امر تعادل را در بازار به هم نخواهد زد.

اهداف تعریف شده برای طرح هدفمند کردن یارانه ها که شامل مواردی همچون اصلاح الگوی مصرف، افزایش بهره وری، بالا رفتن عدالت اجتماعی، صرفه جویی و ذخیره انرژی برای آیندگان می شود، جهت دستیابی به هدفی کلی تر و مهمتر، یعنی توسعه اقتصادی است، لذا تمام زیرساخت های لازم برای اجرای این طرح، لزوماً باید فراهم باشند. به عنوان مثال در سال های اخیر، روند خصوصی سازی در کشور روندی صعودی بوده است، در حالی که هدفمند کردن یارانه های انرژی می تواند مسایل و مشکلات جدّی برای بخش خصوصی در مجموعه های حساس کشور از جمله صنعت ایجاد کند.

از طرفی، تولید انرژی – به ویژه سوخت - در کشور، علیرغم وسعت منابع طبیعی و زیرزمینی، همواره به عنوان یکی از چالش های پیش روی دولت مطرح بوده است که با توجه به تحریم های بین المللی ایران، این مشکل می تواند حادتر شود. لذا باید به نوعی بحث تولید انرژی را در کشور حل کرد تا بتوان در موضوع هدفمند کردن یارانه ها برای کشور به نوعی مؤثر و کارساز عمل نمود.