قالی اردیبل قالی شیخ صفی

این قالی مشهور از این جهت قالی اردبیبل نامیده می شود كه از مسجدی واقع در اردبیل محلی كه در آن شاه اسماعیل و نیای او شیخ صفی الدین كه سلسله صفویه نام خود را از او گرفته مدفون شده اند, به دست آمده است

▪ محل بافت: شامل غربی ایران، فرش اردبیل یا كاشان – ۹۰۹ شمسی موزه ویكتوریا و آلبرت ـ لندن

▪ اندازه: ۱۱۵۲ × ۵۳۴

▪ گره فارسی: ۵۰۰و ۵۱۷ گره در متر مربع

ـ ۶۹ گره در ۱۰ سانتیمتر عرض

ـ ۷۵ گره در ۱۰ سانتیمتر طول

▪ تار: ابریشم طبیعی زرد رنگ

▪ پود: ابریشم طبیعی زرد رنگ دولا

▪ پرز: پشم

این قالی مشهور از این جهت قالی اردبیبل نامیده می شود كه از مسجدی واقع در اردبیل محلی كه در آن شاه اسماعیل و نیای او شیخ صفی الدین (كه سلسله صفویه نام خود را از او گرفته) مدفون شده‌اند، به دست آمده است. این قالی (بنا به توصیه ویلیام موریس) از شركت وینسنت رابینشون خریداری شد، كه شركت مزبور آن را از شركت زیگار واقع در تبریز خریده بود . این شركت این قالی را به مبلغ ۲۰۰۰ لیره استرلینگ به موزه ویكتوریا و آلبرت لندن فروخته است مطلع یكی از غزلهای حافظ در این فرش بافته شده است:

ـ جز آستان توام در جهان پناهی نیست

ـ سر مرا بجز این در حواله گاهی نیست

ـ عمل بنده درگاه مقصود كاشانی، سنه ۹۴۶

قالی اردبیل از نظر طرح و بافت یكی از نفیس ترین و مشهورترین قالیهای جهان است. از لحاظ تاریخی نیز سند و مدرك مهمی محسوب می‌شود. زیرا دارای تاریخ و امضاء است. و از این رو، هسته مركزی گروه قالیهای ترنج دار با سبك مشابه است كه با اطمینان كامل می‌توان آن را متعلق به اواسط قرن شانزدهم دانست، چه قالی در سال ۱۵۳۹ میلادی (۹۴۶ هجری)، یعنی سیزدهمین سال سلطنت پنجاه و دو ساله شاه طهماسب بافته شده است.

تار و پود این قالی از ابریشم است و گره آن گره فارسی است و در هر اینج مربع تقریباً ۱۹×۱۷ گره دارد. این فرش كه مدت سه سال و نیم كار بافت آن طول كشیده است ۱۱۵۲ سانتی متر طول و ۵۳۴ سانتی متر عرض دارد.

طرح و بافت این فرش قابل تحسین است. شانزده كلاله بیضی شكل و دو قندیل آویخته از دو طرف كه از نقش یك ترنج شانزده پر منشعب می شود، این تصور را بر می‌انگیزد كه طراح می‌خواسته گنبد مدوری را كه دو قندیل طلا از آن آویزان است نشان دهد، طبق معمول ، یك چهارم ترنج در چهار گوشه قالی تكرار شده است كه قاعده‌ای موزون و مطبوع است.

حاشیه اصلی قالی با نقش قابهای یك در میان كشیده و گرد و زینت شده دارای دو حاشیه باریك است كه نگاره‌های مارپیچ (زنجیره‌ای) در آنها با استادی و مهارت كامل بافته شده است. این طرح بسیار مشهور است و به عنوان نخستین نمونه این سبك مكرر در مكرر در كشورهای مختلف جهان مورد استفاده قرار گرفته است.

زمینه فرش به رنگ آبی سیر است و تمامی آن با گلهای بسیار شكیل و ظریف تزئین شده است. در داخل حاشیه بزرگ كه با سه نوار حاشیه‌ای باریك محصور شده نقش كتیبه‌ها و گلوله‌هائی به صورت یك در میان دیده می‌شود.

ترنج طلائی رنگ فرش تاریخی اردبیل پوشیده شده كه از تركه‌های ظریف اسلیمی كه با ۱۶ كلاله جانبی محصور شده است. این تركیب جالب در متن به رنگ سورمه‌ای مملو از شاخهای گل اناری كه در جرگه طراحان نقش قالی به نام گلهای عباسی معروفیت دارند جای گرفته است.

روایات چنین است كه این قالی برای آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی جد خاندان صفویه بافته شده است. اما در این مورد بین محققین اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد، عده‌ای از آنان انتساب این قالی را به مقبره مزبور به دلایل متعددی مردود می‌دانند.

در مورد محل بافت این فرش نیز در بین اهل فن اختلاف است. عده‌ای بافت آن را در تبریز می‌دانند، برخی در قزوین و بالاخره عده زیادتری آن را كار بافندگان كاشان كه در كار بافت فرشهای ابریشمی و نفیس مهارت و سابثقه زیادی داشه‌اند دانسته و شاهد این مدعا را نیز اهلیت كاشی بافنده و نوع گره‌های فرش (گرههای فارسی) می‌آورند.

نمونه دیگری مشابه با این قالی كه بافت ظریفتری داشته و فقط شامل قسمت بزرگی از زمینه فرش می‌باشد نیز در موزه «لوس آنجلس» در كالیفرنیا نگهداری می‌شود.

در سال ۱۳۱۴ شمسی كپیه‌ای از طرح ان قالی با اندازه‌های كوچكتر (۴۰۷×۶۲۸ سانتیمتر) برای باشگاه افسران تهران در كارگاه قالی بافی «عمواوغلی» مشهد بافته شد.