آداب تنبیه کودک

گفتگو با دکتر کتایون خوشابی فوق تخصص روانپزشکی کودکان و نوجوانان

۱) برداشت اول: گوشه حیاط کز کرده و گریه می‌کند... مانی!... بچه‌ها هرچه صدایش می‌کنند انگارنه انگار؛ بی‌خیال همه بازی‌ها و شادی‌ها شده و یک گوشه کز کرده...

۲) برداشت دوم: مانی! چرا این همه با درس و کتاب بدی تو پسر؟مگر تو همانی نبودی که قفسه کتاب خانه نه سالگی‌اش پر بود از کتاب؟

۳) برداشت سوم: مانی! چه شده بود آن روز که تودر مدرسه پای دیوار ابر بهار شده بودی؟

۴) برداشت آخر: معلم، مانی راکه همیشه درحال شیطنت است صدا می‌کند. مانی پای تخته می‌آید و هنوز لبخند روی لبش است. معلم به بچه‌ها می‌گوید همه مانی را با دست نشان بدهند و هو کنند! او فکر می‌کند بهترین راه را برای تنبیه مانی انتخاب کرده که زخمی ‌به تنش نمی‌اندازد اما برخلاف تصور او، رد این درد همیشه بر جان مانی می‌ماند. این قصه هر چند داستانی واقعی نیست اما ممکن است بارها و بارها اتفاق بیافتد؛همان چیزی که معاون آموزش وزارت آموزش پرورش هم هفته قبل درباره آن هشدار داد: «تنبیه روانی هم مثل تنبیه جسمی‌ممنوع است.» به این بهانه گفتگویی انجام دادیم با دکتر کتایون خوشابی، فوق تخصص روان‌شناسی کودکان و نوجوانان، درباره تنبیه روانی و آثارش.

▪ خانم دکتر! قبل ازهر چیز برایمان بگویید که مصداق‌های تنبیه روانی چیست؟

ـ به عنوان مثال می‌توانم از تحقیر کردن، توهین به دانش آموز، سرزنش کردن و حتی مقایسه آنها با هم، جدا کردن محل نشستن دانش آموز از سایرین، بیرون کردن او به مدت زیاد از کلاس یا اتاق، اخراج از مدرسه و... نام ببرم.

▪ تاثیراین تنبیه خصوصا در محیط کلاس چگونه است؟

ـ بچه‌هایی که در جمع مورد توهین و سرزنش قرار می‌گیرند در آینده احترام به نفس کمتری داشته و از عزت نفس و اعتماد به نفس کمی‌برخوردارند و به این نتیجه می‌رسند که وقتی دیگران برای آنها ارزش قایل نیستند، پس خودشان موجودات قابل احترامی‌ نیستند و دیدی که از خود پیدا می‌کنند یک تصویر منفی است. این مساله به خصوص در مورد کودکان بیش‌فعال بیشتر از بقیه کودکان رخ می‌دهد. کودکان بیش‌فعال در بسیاری از موارد تشخیص داده نمی‌شوند و به علت ماهیت علایم مربوط به پرتحرکی و رفتارهای تکانه‌ای و ناگهانی، اغلب مورد تنبیهات بدنی و کلامی ‌از طرف اعضای خانواده و اولیای مدرسه قرار می‌گیرند، در حالی که تشخیص به موقع اختلال و درمان آن از این چرخه معیوب جلوگیری می‌کند و باعث می‌شود انگی به دانش‌آموز تحت عنوان بچه ‌بد، گستاخ و بی‌تربیت زده نشود.

▪ با این حساب چه راهکارهایی رابرای تنبیه مفید و موثر توصیه می‌کنید؟

ـ محروم کردن یکی از شایع‌ترین روش‌هایی است که می‌توانیم به عنوان روش تنبیهی از آن استفاده کنیم. کودک را از امتیازی که قرار بوده است داشته باشد، به‌طور کوتاه و شرطی محروم کنیم. و البته این تنبیه باید بلافاصله بعد از رفتار نامطلوب صورت بگیرد. هر چه فاصله تنبیه و رفتار نامطلوب بیشتر باشد اثردهی و بازدهی آن کمتر می‌شود یعنی اگر امروز کودک رفتار نامطلوبی انجام دهد و سه روز دیگر مثلا او را به پارک نبریم، موثر نیست. شاید یکی از مشکلاتی که در اغلب جوامع وجود دارد عدم کنترل افراد بزرگسال است. خیلی از مواقع ممکن است اولیای مدرسه نتوانند خود را کنترل کنند در چنین شرایطی بهتر است از کودک خواسته شود بعد از کلاس باقی بماند تا با او صحبت کرده و روش تنبیهی خود را به او ابلاغ نماید. ممکن است افراد در لحظه‌ای که کودک کار نادرستی انجام می‌دهد به حدی عصبانی و ناراحت ‌شوند که مهارت کنترل خشم‌شان را از دست داده و ‌نتوانند جلوی خود را گرفته و در ابتدا به کودک‌آزاری عاطفی و حتی تنبیه بدنی اقدام کنند.

▪ والدین چه نقشی می‌توانند داشته باشند؟

ـ اولیاء باید به این مساله توجه داشته باشند که گاهی بچه‌ها اختلالاتی دارند که به بروز رفتارهای نامطلوب منجر می‌شود مانند بیش‌فعالی، رفتارهای لجبازانه، سرکشی و... اینها اختلالاتی است که نیاز به تشخیص و درمان دارد. اگر این رفتار در درازمدت و به طور مکرر اتفاق می‌افتد باید با والدینش صحبت شود و اگر پذیرش والدین خوب باشد باید کودک حتما به مشاور مدرسه یا روان‌شناس ارجاع داده شود.

▪ معلم باید چه چیزهایی را درباره تنبیه بچه‌ها بداند؟

ـ در مورد مشکلات دیگری که در کلاس وجود دارد، هنر معلم است که حرف اول را می‌زند و باید بتواند در همان لحظه‌ ضمن اینکه مدیریت و کنترل کلاس را در دست دارد، از روش تنبیهی درست هم استفاده کند. خیلی از مواقع اینکه خود معلم احساسش را از آن کار بد به بچه بگوید می‌تواند کمک کننده باشد. بچه‌های ما خیلی درباره احساسات‌شان آشنایی ندارند. در مورد احساساتی مانند ناراحتی، نگرانی، ترس، خوشحالی و.... با بچه‌ها صحبت نمی‌شود. بازخورد مثبت یا منفی معلم در مورد رفتار بچه‌ها به خودشان بسیار موثر است. مثل اینکه امروز درست را خیلی خوب بلد بودی، خوشحالم، یا اینکه این کار نامطلوب را که انجام دادی مرا ناراحت کرد یا اینکه بگوید این کارت مرا خیلی ناراحت کرد از دوستت هم می‌توانی سوال کنی که احساسش در مورد کار تو چیست. این عامل باعث می‌شود دانش‌آموزان متوجه شوند رفتاری را که دارند در دیگران بازخورد ایجاد می‌کند و یاد می‌گیرند که بتوانند هم احساس خودشان را بشناسند و هم خودشان را جای دیگران قرار دهند. در نتیجه احساس همدلی در‌ آنها رشد می‌کند.

▪ چگونه می‌توان این مهارت را تقویت کرد؟

ـ استفاده از کتاب‌هایی که مربوط به مهارت‌های زندگی است و در برخی از مدارس روی آنها کار شده و معلمان با بچه‌ها کار می‌کنند تا این مهارت‌ها را کسب کند، بسیار مفید است. بچه‌هایی که مهارت‌های ارتباطی قوی و مهارت‌های کنترل خشم خوبی دارند و می‌توانند با دیگران همدلی کرده و احساسا‌تشان را می‌شناسند، کمتر دچار رفتاری می‌شوند که از طرف دیگران نامطلوب تلقی می‌شود و کمتر موردی پیش می‌آید که معلم نیاز به استفاده از روش‌های تنبیهی در آنها داشته باشد.

● تنبیه چیست؟

منظور از تنبیه رفتاری است که سبب می‌شود رفتار نامطلوب در کودک و دانش‌آموز یا تقویت منفی شده و یا کمتر و یا اصلا تکرار نشود. از نظر روان‌شناسی برای تنبیه روش‌های مختلفی وجود دارد که یکی از آنها محروم کردن کودک از امتیازاتی است که دارد. مثل گرفتن اسباب‌بازی دلخواه به مدت کوتاه، منع کردن از رفتن به پارک‌ یا مهمانی، منع کردن کودک از حضور در جمع و قرار دادن آن در مکانی دیگر به مدت مشخصی که این مدت زمان به ازای هر سال یک دقیقه توصیه می‌شود یعنی برای یک کودک پنج ساله، پنج دقیقه تنهایی در یک اتاق دیگر و تاکید بر اینکه نباید از آنجا خارج شود، می‌تواند تنبیه محسوب شود.

● اشتباه، طبیعت هر آدمی است

طبیعت آدمی‌این است که دچار اشتباه شود. ما نمی‌توانیم این نگرش را داشته باشیم که از هیچ بچه‌ای هیچ کار اشتباهی نباید سر بزند. همه بچه‌ها ممکن است برای لحظاتی دچار رفتار نامطلوب شوند. پس اولا باید ظرفیت و پذیرش این مساله از طرف اولیای مدرسه وجود داشته باشد و بچه‌ها را با هم یا با بزرگ‌ترها مقایسه نکنند. تفکر بچه‌ها در سنین کودکی منطقی نیست پس بنابراین رفتارهایی هم که از آنها سر می‌زند همیشه رفتارهای منطقی و درستی نمی‌تواند باشد.

● تنبیه علیه اعتماد به نفس

ممکن است والدین یا اولیای مدرسه و دیگران به منظور کنترل کودک، قصد تنبیه او را داشته باشند ولی چون تنبیه شدید بوده است نتیجه به کودک‌آزاری جسمی‌منجر ‌شود. تحقیقات ثابت کرده است کودکانی که به خصوص از ناحیه سر و صورت مورد ضرب و شتم قرار می‌گیرند یا سیلی می‌خورند در آینده‌ افرادی خواهند شد که از اعتماد به نفس پایینی برخوردارند بنابراین تنبیه بدنی و کودک‌آزاری عاطفی شامل تحقیر، توهین، سرزنش، ترک کردن و... اثرات مخرب روان‌شناختی بر ذهن و روان کودک تا پایان عمر باقی می‌گذارد.

فریما میرزایی