حکمت، مایه سعادت

▪ قال الکاظم(ع: ) “ ان الزرع ینبت فی السهل و لا ینبت فی الصفا، فکذلک الحکمه تعمر فی قلب المتواضع، و لا تعمر فی قلب المتکبر “(۱)
امام کاظم (ع) فرمود : ( همانا زراعت در زمین نرم می‌روید و …

قال الکاظم(ع:

) “ ان الزرع ینبت فی السهل و لا ینبت فی الصفا، فکذلک الحکمه تعمر فی قلب المتواضع، و لا تعمر فی قلب المتکبر “(۱)

امام کاظم (ع) فرمود : ( همانا زراعت در زمین نرم می‌روید و نه بر صخره وسنگ سخت همچنین حکمت در دل انسان‌های متواضع جوانه می‌زند و نه در دل متکبران و گردن‌فرازان .

نکته‌ها:

۱) حکمت چیست ؟

واژه شناسان حکمت را به دانش،عقل ،اتقان و استحکام ،‌بازداشتن ( منع ) و... معنا کرده‌اند. “حکمه” بر وزن “فعله” مصدر نوعی است که بر نوعی از علوم و معارف اطلاق می‌شود و از اتقان و استحکام بالایی برخوردار است و با به کار بستن آن مانع از جهل و هلاکت خواهد شد .

راغب اصفهانی در کتاب ارزشمند” مفردات “ حکمت را این طور معنا کرده است : تلاقی علم و عقل در دستیابی به حقیقت را حکمت می‌گویند “ الحکمه اصابه الحق بالعلم و العقل “(۲)

معارف سه گانه عقیدتی ،‌اخلاقی و فقهی اسلام از مصادیق حکمت‌های الهی است زیرا این معارف دارای چنین ویژگی‌هایی می‌باشند :

۱) مطابق با واقع هستند .

۲) از اتقان و استحکام برخور دارند .

۳) انسان را در دستیابی به کمال از طریق انجام عمل صالح مدد می‌رسانند .

آنچه از معنای حکمت می‌توان به دست آورد این است که حکمت از تلاقی “ علم” و “عقل” و “عمل” متولد می‌شود و هرگاه این مقولات سه گانه در تعامل با یکدیگر عمل کنند نورانیتی ایجاد خواهد کرد که انسان را به قله رستگاری می‌رساند و آن نورانیت چیزی جز حکمت نیست .

۲) حکمت از نگاه پیشوایان:

در سخنان پیشوایان معصوم (ع) از حکمت به فراوانی یاد شده است و در مواردی به معرفی این مقوله ارزشمند پرداخته‌اند که برای روشن‌تر شدن مفهوم حکمت به چند فراز از آن سخنان حکیمانه اشاره می‌شود :

۱) حضرت علی ( ع) از حکمت به نور معرفت تعبیر می‌کند و می‌فرماید : حکمت چراغ معرفت است .” الحکمه ضیاء المعرفه “(۳)

۲) حضرت مسیح (ع) می‌فرماید : حکمت نور هر دلی است “ ان الحکمه نور کل قلب” (۴)

۳) خداوند در قرآن کریم فرموده است : به هر کس حکمت عطا شود خیر فراوانی به او داده شده است.” و من یوت الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا “ (۵)ابو بصیر خدمت امام باقر (ع) رسید واز معنای حکمت در این آیه شریفه پرسید . امام باقر ( ع) فرمود : مراد از حکمت در این آیه فرمانبرداری و اطاعت از خداوند متعال و شناخت امام است .” هی طاعه الله و معرفه الامام .”(۶)

۴) امام صادق ( ع) فرمود : معنای حکمت در آیه قرآن شناخت و فهم معارف دین است .”ان الحکمه المعر فه و التفقه فی الدین “ (۷)

۳) اقسام حکمت :

اندیشمندان برای حکمت انواع و اقسامی را بیان کرده‌اند ؛

۱) حکمت نظری: مقصود از این حکمت هرگونه دانش و معرفتی است که برای رشد وتعالی انسان ضروری است مانند دانستنی‌هایی که مربوط به اعتقادات ،‌اخلاقیات واعمال می‌شود .

۲) حکمت عملی: منظور از این حکمت دانستن معارفی می‌باشد که هدف از آن عمل است مانند علم تهذیب و اخلاق ،علم تدبیر منزل، علم سیاست و ...

۳) حکمت حقیقی: مراد از حکمت حقیقی نورانیت و بصیرتی است که در نتیجه به کار بستن حکمت عملی حاصل می‌شود .

شمس تبریزی انواع حکمت را سه گونه می‌داند و می‌گوید :

حکمت بر سه گونه است :‌یکی گفتار، دوم کردار، سوم دیدار.

حکمت گفتار ،عالمان راست

حکمت کردار، عابدان راست

حکمت دیدار ، عارفان راست (۸)

۴) حکمت گمشده مومن :

حکمت از چنان ارزشی برخوردار است که انسان‌های آگاه و با بصیرت قدر و قیمت آن را می‌شناسند و لذا همیشه به دنبال ‌آن هستند تا در هر کجا و نزد هر کس که آن را یافتند بگیرند. در فرهنگ اسلامی انسان مومن در هر حال به دنبال حکمت است و گمشده‌ای جز حکمت ندارد . علی(ع) فرمود : حکمت، گمشده مومن است . “ الحکمه ضاله المومن “(۹)

۵) بهترین هدیه :

پیامبر اعظم (ص) فرمود : بهترین بخشش و نیکوترین هدیه سخن حکیمانه‌ای است که آن را با گوش جان می‌شنوی “ نعم العطیه و نعم الهدیه کلمه حکمه تسمعها “ (۱۰)

۶) دستیابی به حکمت:

در تعالیم تربیتی اسلام برای دستیابی به حکمت راه‌های مختلفی معرفی شده است که اگر انسان با ایمان از آن مسیرها طی طریق نماید به نورانیت حکمت خواهد رسید که در اینجا فرصتی برای تشریح آن نیست تنها به یک مورد که نقش کلیدی برای به دست آوردن حکمت دارد اشاره می‌کنیم :

حضرت علی (ع) فرمود : حکمت میراث تقوا و میوه شجره طیبه صداقت است . “ الحکمه ... میراث التقوی و ثمره الصدق “ (۱۱)

در آغاز این بخش سخن امام کاظم (ع) را یک بار دیگر با دقت بخوانیم که آن حضرت به یکی از راههای رسیدن به حکمت اشاره کرد و فرمود : حکمت در دل‌های متواضع جای می‌گیرد و موجب آبادی و آبادانی آنها می‌گردد نه در دل‌های متکبر.

۷) قرآن و حکمت:

قرآن کریم در موارد مختلف از نقش سازنده حکمت یاد می‌کند که برای نمونه به چند مورد اشاره می‌شود :

۱) یکی از رسالت‌های تربیتی و هدایتی انبیاء تعلیم حکمت است .” یعلمهم الکتاب والحکمه ...” (۱۲)

۲) حکمت ،‌وسیله دعوت به سوی حق است . “ ادع الی سبیل ربک بالحکمه ...”(۱۳)

۳) حکمت،‌ خیر کثیر است “ و من یوتی الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا “(۱۴)

۴) حکمت، موضوع درخواست پیامبران است . “ رب هب لی حکما “(۱۵)

۸) نقش سازنده حکمت در زندگی:

حکمت در زندگی انسان نقش بنیادی دارد زیرا هر آن کس که زندگی را بر مبنای حکمت بنا نهاد سعادت و سیادت را از آن خود ساخت . پیشوایان دین در سخنان حکیمانه خود برای حکمت آثار و برکات فراوانی برشمرده‌اند از آن جمله است :

۱) نورانیت دل : علی (ع) فرمود : حکمت دل را نورانی می‌کند .” ... و نوره ( قلبک) بالحکمه.”(۱۶)

۲) حیات دل :‌امام کاظم (ع) فرمود : خداوند متعال دل‌های مرده را به وسیله نورانیت حکمت زنده می‌کند، همانطور که زمین مرده به وسیله قطره‌های باران زنده و سرسبز می‌شود . “ان الله یحیی القلوب المیته بنور الحکمه کما یحیی الارض المیته بوابل المطر .”‌(۱۷)

۳) سعادت خانواده : نقش حکمت در موفقیت و سربلندی خانواده تا آنجاست که پیامبر اعظم(ص) فرمود : خانه‌ای که پرتوی از نورانیت حکمت در آن نباشد سرنوشتی جز سقوط و خرابی ندارد.”ما من بیت لیس فیه شیء من الحکمه الا کان خرابا “(۱۸)

۴) رستگاری : حضرت علی (ع) نتیجه و ثمره حکمت را رستگاری معرفی کرده است :”ثمره الحکمه الفوز “(۱۹)

پی‌نوشتها در بخش فرهنگی موجود است .