سیاست های كلی اقتصادی از دیدگاه امام علی علیه السلام

در نهج البلاغه و دیگر مجموعه های حدیثی مطالب بسیاری از امام علی علیه السلام در خصوص سیاست های كلی اقتصادی به چشم می خورد كه اگر هر فرد و یا حكومتی در آنها تأمل و سپس عمل نماید, دستاوردهای درخشانی در جهت رونق اقتصادی به دست خواهد آورد كه در این جا به بعضی از آنها اشاره می كنیم

در نهج‌البلاغه و دیگر مجموعه‏های حدیثی مطالب بسیاری از امام علی علیه السلام در خصوص سیاست‏های كلی اقتصادی به چشم می‏خورد كه اگر هر فرد و یا حكومتی در آنها تأمل و سپس عمل نماید، دستاوردهای درخشانی در جهت رونق اقتصادی به دست خواهد آورد كه در این جا به بعضی از آنها اشاره می‏كنیم:

۱) جهت‏گیری كلی در برنامه‏ریزی اقتصادی

آن حضرت در قسمتی از نامه‏اش به مالك اشتر می‏فرماید:

« وَاعلَم أنَّ الرَّعیَّهٔ طَبقاتٌ لا یَصلُحُ بَعضُها إلّا بِبعض ولا غِنی‏ بِبعضِها عَن بَعض: فَمِنها جُنُودُ اللَّهِ، و مِنها كُتَّابُ العامَّهِٔ والخاصَّهِٔ، وَ مِنها قُضاهُٔ العَدلِ، و مِنها عُمَّالُ الإنصافِ والرِّفقِ، و مِنها أهلُ الجِزیَهِٔ والْخَراجِ مِن أهلِ الذِّمَّهِٔ و مُسلِمَهِٔ النَّاسِ، و مِنها التُّجَّارُ و أهلُ الصِّناعاتِ، و مِنها الطَّبقهُٔ السُّفلی‏ مِن ذَوی الحاجَهِٔ والمَسكَنَهِٔ و كُلّاً قَد سَمَّی اللَّهُ سَهمَهُ، وَ وَضَعَ عَلی حَدِّهِ فریضَهًٔ فِی كتابِهِ أو سُنَّهِٔ نَبیَّه - صلَّی اللَّه علیهِ وآلِه - عَهداً مِنهُ عِندَنا مَحفُوظاً... ؛ و بدان كه ملت آمیزه‏ای است از قشرهای گوناگون كه هر جزء آن جز در پیوند با جزء دیگر سامان نمی‏یابد و بخشی بی‏نیاز از بخش دیگر نیست. بخشی لشكریان خدایند و گروهی دبیران دیوانی و مردمی، برخی بر پای دارندگان دادند و جمعی كارگزاران انصاف و ارفاق بعضی اهل ذمّه‏اند و جزیه‏پرداز و شماری مسلمان و خراج گذار، بعضی تاجرند و برخی دیگر پیشه‏وران و صنعتگران و سرانجام، گروهی از قشرهای پایین جامعه‏اند كه نیازمند و زمینگیرند. و خداوند سهم خاص هر یك را در كتاب خود و سنت پیامبر- كه درود خدا بر او خاندانش باد - مشخص كرده و در جایگاه بایسته‏شان نشانده است كه به عنوان پیمانی از او در نزد ما محفوظ است.

پس لشكریان با رخصت حق، دژهای ملت، آرایه زمامداران، شكوه دین و راه‏های تحقق امنیتند و ملت جز با تكیه بر آن بر پای خود نمی‏تواند بایستد. و بر پای ماندن سپاهیان وابسته به بهره‏ای است كه خداوند از خراج به آنان اختصاص داده است تا با پیكار با دشمنان نیرو بگیرند، در سامان بخشیدن به زندگی بر آن تكیه كنند و برآوردن نیازمندی‏هایشان را پشتوانه‏ای باشد.

پس نیروهای مسلح و كارگزاران خراج نیز توان بودنشان نیست جز با تكیه بر داوران و كاركنان و دبیران كه بستن قراردادها، فراهم كردن درآمدها و جلب اعتماد جامعه در امور شخصی وعمومی بر عهده آنهاست. و تمامی این اصناف نمی‏توانند بر پا بمانند جز با تكیه بر بازرگانان و صنعت‏داران و نیازمندی‏های روزانه‏ای كه برآورده می‏كنند و بازارهایی كه به پا می‏دارند و به نیروی دست و بازوی خویش، نیاز دیگر اصناف را به گونه‏ای برمی‏آورند كه تلاش دیگران به مرز آن نمی‏رسد و سرانجام، آن پایین‏ترین قشر، یعنی نیازمندان و زمینگیران، حق این است كه همه از یاری دیگران بهره‏مند شوند.

در نظام خدایی، همگان در راحت و گشایشند و هر یك را بر زمامدار حقی است برابر آنچه وضع او را سامان دهد و زمامدار مسلمانان نمی‏تواند از زیر بار وظیفه‏ای كه در این خصوص خداوند بر دوش او نهاده است به شایستگی بیرون آید جز با تلاش و كمك گرفتن از خدا و آماده كردن خود بر پایبندی به حق وصبر در تمامی موارد، چه سبك باشد و چه سنگین.» (۱)

۲) عمران و آبادانی كشور

یكی دیگر از اصول كلی در برنامه‏ریزی اقتصادی امام علی علیه السلام توجه به آبادانی كشور و رونق دادن به كسب و تجارت است، چنان كه می‏فرماید:

" وَلیَكُنْ نَظَرُكَ فِی عِمارَهِٔ الأرضِ أَبلَغَ مِن نَظَرِكَ فِی استِجلابِ الخَراجِ لاَِنَّ ذلك لا یُدرَكُ إلّا بِالعِمارهٔ وَ مَن طَلَبَ الخَراجَ بِغَیرِ عِمارهٍٔ أخرَبَ البِلادَ و أَهلَكَ العِباد و لم یَستَقِم أمرُهُ إلّا قَلِیلاً"؛ و سزاوار است كه بیشتر از گردآوری خراج و مالیات به عمران زمین بیاندیشی، زیرا خراج جز از راه عمران به دست نمی‏آید و هر كس بدون عمران، خراج بگیرد، كشور را ویران و ملت را نابود می‏كند و فرمانروایی‏اش، چندان نمی‏پاید.(۲)

و باز می‏فرماید:

" فَإنّ العُمرانَ مُحتَمِلٌ ما حَمَّلتَهُ، و إنّما یُؤتی‏ خَرابُ الأرضِ مِن إعواز أهلِها و إنّما یُعْوِزُ أهلُها لاِشرافِ أنفُسِ الوُلاهِٔ عَلی الجَمعِ و سُوءِ ظَنِّهِم بِالبَقاء و قِلَّهِٔ انتِفاعِهم بِالعِبَر؛ تا بخواهی آبادانی زمین توسعه‏پذیر است و تنها زمینه‏ساز ویرانی‏اش ورشكستگی زمینیان است كه یگانه رمز آن در آزمندی نفسانی زمامداران به خواسته اندوزی و بدگمانی‏شان به پاییدن و بهره‏گیری ناچیزشان از عبرت‏ها خلاصه می‏شود."(۳)

۳) جلوگیری از رشد انگل‏های اقتصادی

مسؤولان و كارگزاران هر حكومت برای خود، خواص و نزدیكانی دارند كه برخی از آنها چشم به استفاده از امكانات و بهره‏جویی و لذت بردن از اموال مردم را دارند و اینان انگل‏هایی هستند كه رشد و ازدیاد آنان باعث اضمحلال یك نظام خواهد شد. امام علیعلیه السلام به كارگزاران خود اكیداً توصیه می‏كند كه از چنین عناصر خطرناكی بپرهیزید، آن جا كه می‏فرماید:

" ثُمّ إنَّ لِلوالی خاصَّهًٔ و بِطانَهًٔ فیهمُ استِئثارٌ و تَطاوُلٌ و قِلَّهُٔ إنصافٍ فِی مُعامَلهٍٔ، فأحسِم مادَّهَٔ أولئك بِقَطعِ أسبابِ تِلكَ الأحوالِ. ولا تُقطِعَنَّ لاِحَدٍ مِن حاشِیَتِكَ وَ حامَّتِكَ قَطِیعَهًٔ. ولا یَطمَعَنَّ مِنكَ فِی اعتِقادِ عُقدَهٍٔ تَضُرُّ بِمَن یَلیها مِنَ النَّاس فِی شِربٍ أو عَمَلٍ مُشتَرك یَحمِلُونَ مَؤُونَتهُ عَلی غَیرهِم، فیَكُونَ مَهْنَأُ ذلِك لَهُم دُونَك، وعَیبُهُ عَلَیكَ فِی الدُّنیا والآخِرهٔ؛ وانگهی، زمامداران را خواص و نزدیكانی است كه در وجودشان خصلت‏هایی چون خودكامگی، چپاولگری و نامردی در روابط اقتصادی با دیگران وجود دارد. پس بر تو است كه اسباب چنین خصلت‏هایی را ریشه‏كن نمایی. هیچ گاه به هیچ یك از حاشیه‏نشینان و خواصت زمینی مبخش و هرگز اجازه مده كه بر تو در احداث كشتزاری طمع كنند كه كشاورزان مجاورش در سهم آب یا كاری كه همگان به یاری یكدیگر انجام داده‏اند زیان ببینند یا این كه هزینه كشتزار اینان بر آنان تحمیل شود كه در این صورت در عیش و نوششان بهره‏ای نخواهی داشت، اما ننگ كردار بدشان در دنیا و آخرت بر شخص تو خواهد بود." (۴)

۴) امنیت اقتصادی

امنیت در برنامه‏ریزی‏های اقتصادی، عامل مهمی است كه بدون آن، رونق و شكوفایی اقتصادی امكان‏پذیر نیست. منظور از چنین امنیتی، شیوه برخورد دولت با تجار و كسبه و تولیدكنندگان و كارگران و برنامه‏ریزی دولتی در جهت امنیت شغلی آنان است. آن حضرت در این باره می‏فرماید:

"... وَلا تَحسِمُوا أحداً عن حاجَتِه، ولا تَحبِسُوهُ عن طِلْبَتِه، ولا تَبِیعَنَّ لِلنّاسِ فِی الخَراجِ كِسوَهَٔ شِتاءٍ ولا صَیفٍ، ولا دابَّهًٔ یَعتَمِلُونَ عَلیها ولا عَبداً، ولا تَضربُنَّ أحداً سَوطاً لِمَكان دِرهَمٍ، وَلا تَمَسُّنَّ مالَ أحدٍ مِن النّاس مُصلٍّ ولا مُعاهَدٍ، إلّا أن تَجِدُوا فَرَساً أو سِلاحاً یُعدَی بِه عَلی‏ أهل الإسلامِ فإنَّهُ لا یَنبَغِی لِلمُسلِم أن یَدَعَ ذلِكَ فِی أیدِی أعدَاءِ الإسلامِ فَیكُونَ شَوكَهًٔ عَلَیه؛ ... هرگز مبادا كسی را از مایحتاجش باز دارید و از رسیدن به خواسته‏اش بی‏بهره نمایید، هرگز مبادا از برای گردآوری خراج، پوشاك زمستانی یا تابستانی كسی را یا حیوان سواری را كه با آن كار می‏كند یا برده خدمتكارش را بفروشید، هرگز مبادا احدی از مردم را برای درهمی بی‏ارزش تازیانه بزنید، و هرگز مبادا به مال خواسته احدی از مردم - مسلمان نمازگزار یا اقلیت‏های در گرو پیمان - دست بیازید، مگر اسب و جنگ افزاری بیابید كه در تجاوز به مسلمانان به كار گرفته شده است. در چنین صورتی سزاوار نیست كه مسلمان، آنان را در اختیار دشمن باقی بگذارد تا بر ضد مسلمان شوكتی بیابد."(۵)

آن حضرت علیه السلام در جای دیگر در همین باره می‏فرماید:

"انطَلِق عَلی تَقوَی اللَّهِ وحدَهُ لا شَریكَ لَهُ، وَلا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَلا تَجتَازَنَّ عَلیهِ كارِهاً، وَلا تأخُذنَّ مِنهُ أكثرَ مِن حَقِّ اللَّهِ فِی مالِهِ؛ بر مبنای تقوای خدایی كه یگانه است و برای او شریكی نیست به پیش رو! هرگز مبادا مسلمانی را بیمناك سازی یا بر (زمین وباغ) او به غیر دلخواهش و به زور وارد شوی و گذر كنی یا از او چیزی بیشتر از آنچه حق خدا در مال اوست بگیری."(۶)

پی نوشت ها:

۱- نهج البلاغه، نامه ۵۳ .

۲- همان .

۳- همان .

۴- همان .

۵- همان، نامه ۵۱ .

۶- همان، نامه ۲۵ .

۷- همان، نامه ۲۵ .

۸- همان، نامه ۵۳.

۹- نوح (۷۱) آیات ۱۰ - ۱۲.

۱۰- نهج البلاغه، خطبه ۱۴۳.

۱۱- همان، كلمات قصار ۳۹۰.

---