کارل ریموند پوپر

سِر کارل رایموند پوپر یا پاپر، ۲۸ ژوییه ۱۹۰۲ در یک خانوادهٔ از طبقه متوسط و دارای مذهب یهودی که به مسیحیت پروتستان گرویده بود، زاده شد
پوپر تربیت شده مکتب لوتری بود و از دانشگاه …

سِر کارل رایموند پوپر یا پاپر، ۲۸ ژوییه ۱۹۰۲ در یک خانوادهٔ از طبقه متوسط و دارای مذهب یهودی که به مسیحیت پروتستان گرویده بود، زاده شد

پوپر تربیت شده مکتب لوتری بود و از دانشگاه وین فارغ التحصیل شد. پدر او که از دانشگاه وین دکتری حقوق گرفته و در آنجا تدریس می‌کرد، دوستدار کتاب بود وتا ۱۴۰۰۰ کتاب در کتابخانه شخصی‌اش نگهداری می‌کرد. پوپر هم وارث این کتابخانه و هم ویژگی‌های شخصیتی پدرش شد.

او در سال ۱۹۱۹ جذب مارکسیسم شد و در نتیجه به انجمن دانشجویان مدرسه سوسیالیست پیوست. او همچنین به عضویت حزب سوسیال دموکراسی اتریش پیوست که در آن زمان به طور کامل ایدئولوژی مارکسیستی را پذیرفته بود.

پوپر به زودی بر اثر تأمل و اندیشه درباره موانع و اشکالات فلسفی تحمیل شده از ایده و تز «ماتریالیسم تاریخی» مارکس، تفکر مارکسیستی را رها کرده و به طرفدار سرسخت لیبرالیسم اجتماعی تبدیل شد.

این فیلسوف علم اتریشی - انگلیسی بعدها کرسی استادی مدرسه اموراقتصادی لندن را به دست آورد.

او یکی از فیلسوفان علم سده بیستم به حساب می‌آمد و آثار زیادی در فلسفه سیاسی و اجتماعی از خود باقی گذاشت.

پوپر به دلیل کوشش‌هایش در رد روش علمی طرفداران کلاسیک مشاهده/ استنباط (اثبات گرایان) از طریق پیشبرد روش ابطال پذیری تجربی، مخالفتش با دانش برآمده از قیاس و استدلال کلاسیک (ارسطویی-افلاطونی) و دفاع از خردگرایی انتقادی، بنیادگذاری نخستین فلسفه انتقادی غیر توجیه گرانه در تاریخ فلسفه و دفاعش از لیبرال دموکراسی واصول انتقادگرایی اجتماعی که به نظر او امکان ظهور جامعه باز را فراهم کردند، شهرت دارد.

پوپر و آثارش در ایران

پوپر از جمله اندیشمندانی است که آراء و دیدگاه‌هایش با نقد و تحسین‌های فراوانی از سوی موافقان و مخالفانش در ایران روبرو شد و به همین دلیل عمده آثارش در چهار دهه اخیر به فارسی برگردان و حتی برخی از کتاب‌هایش از سوی چند مترجم برگردان فارسی شده‌اند.

نخستین اثر مستقلی که از پوپر در ایران منتشر شد، کتاب فقر تاریخیگری بود که زنده‌یاد احمد آرام آن را ترجمه کرد و در سال ۱۳۵۰ به‌چاپ رساند. در آن زمان شاید تنها شماری بسیار اندک از روشنفکران ایرانی نام این فیلسوف اتریشی را شنیده بودند و چه بسا کمتر کسی با آثار او آشنایی داشت. تا جایی که احمد آرام در معرفی کارل رایموند پوپر، فقط ترجمهٔ چند سطر از دانشنامهٔ آلمانی بروکهاوس را در آغاز کتاب فقر تاریخیگری به دست می‌دهد، ولی در همانجا متذکر می‌شود که بعضی از آثار پوپر به عربی، هلندی، فرانسوی، آلمانی، ایتالیایی، ژاپنی، رومانیایی، اسپانیولی و ترکی ترجمه شده است.

بر این اساس می‌توان گفت که فارسی‌زبانان بسیار دیرتر از دیگران با آثار و اندیشه‌های فلسفی پوپر آشنا شدند. ناگفته نماند که در زمان انتشار اولین کتاب پوپر در ایران، یعنی سال ۱۳۵۰ خورشیدی، گسترش ایدئولوژی کمونیستی و اندیشه‌های کارل مارکس در میان برخی از روشنفکران ایرانی - در داخل و خارج کشور - به نقطهٔ اوج خود رسیده بود.

با این همه، اندک زمانی پس از انتشار ترجمهٔ کتاب فقر تاریخیگری، کتابی کم‌برگ، اما مهم در ایران ترجمه و منتشر شد که توجه بسیاری را به مباحث مطرح شده در آن جلب کرد: انقلاب یا اصلاح عنوان کتابی است دربرگیرندهٔ گفت‌وگوهایی جداگانه‌ با هربرت مارکوزه و کارل پوپر. این کتاب در کشورهای غربی همزمان با گسترش جنبش‌های دانشجویی در اروپا و آمریکای شمالی و نیز جنبش‌های انقلابی در آمریکای لاتین منتشر شد و در کانون مباحث محافل روشنفکری قرار گرفت. احتمالاً تصمیم به ترجمهٔ آن به‌فارسی نیز بی‌تأثیر از این مباحث نبود؛ چرا که زنده‌یاد هوشنگ وزیری، مترجم این کتاب، در آن زمان در زمرهٔ روشنفکران جامعهٔ سوسیالیست‌های ایران بود.

یک دو سال پس از انقلاب سلامی در ایران و شاید با تازه شدن بحث‌های انقلاب یا اصلاح، و نیز با احساس نیاز به آشنایی بیشتر با اندیشه‌های پوپر و فلسفهٔ عقل‌گرایی انتقادی او بود که کتابی دربارهٔ پوپر و افکار و آثار او در ایران ترجمه و منتشر شد: پوپر، نوشتهٔ بریان مگی که ترجمه فارسی آن را زنده‌یاد منوچهر بزرگمهر به‌انجام رسانده بود. کتاب مگی یکی از کوتاه‌ترین و در عین حال یکی از بهترین آثاری است که برای آشنایی با پوپر و آثار او منتشر شده است.

حدسها و ابطالها عنوان فارسی کتاب دیگری از پوپر است که احمد آرام ترجمهٔ آن را به انجام رساند و در سال ۱۳۶۳ به‌چاپ رسید. این کتاب مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها و مقاله‌های مهم پوپر است که ترجمهٔ فارسی آنها، متأسفانه، چندان رسا و روان نیست و در شمار ترجمه‌های خوب زنده‌یاد احمد آرام محسوب نمی‌شود.

با ترجمهٔ کتاب جامعهٔ باز و دشمنان آن به‌فارسی و انتشار آن در سال ۱۳۶۴ خورشیدی، در واقع برای نخستین‌بار مشهورترین، و نه الزاماً اساسی‌ترین، اثر پوپر در ایران و در میان طیفی گسترده از روشنفکران مطرح شد و از آن می‌توان به‌عنوان رویداد فرهنگی مهمی در ایران نام برد؛ به‌ویژه که دکتر عزت‌الله فولادوند، مترجم سرشناس، این اثر پوپر را ترجمه کرد.

از این کتاب ترجمه‌ای هم به قلم دکتر امیر جلا‌الدین اعلم به بازار نشر عرضه شده است.

به‌فاصله‌ای کمتر از چهار سال سه کتاب مهم و اساسی دیگر از پوپر را مرحوم احمد آرام به‌فارسی ترجمه کرد. منطق اکتشاف علمی، واقعیگری و هدف علم که در اصل دربرگیرندهٔ یادداشت‌های پوپر بر کتاب منطق اکتشاف علمی است و سرانجام کتاب شناخت عینی.

کتاب منطق اکتشاف علمی، اثر بنیادی کارل پوپر را افزون بر احمد آرام، سید حسین کمالی نیز ترجمه کرد که با مقدمه‌ای کوتاه از پوپر منتشر شد. این نخستین‌بار بود که پوپر مقدمه‌ای، هر چند کوتاه، بر ترجمهٔ فارسی یکی از آثارش می‌نوشت. او در این مقدمه که با عنوان "مقدمه برای خوانندهٔ ایرانی منطق اکتشاف علمی" در آغاز کتاب آمده است، به نکته‌ای جالب در معرفی کتاب خود اشاره می‌کند و از جمله می‌نویسد: این کتاب کوششی است در جهت تبیین راه درس گرفتن از تجربه. در عین حال به این نکته تأکید می‌ورزد که راه درس گرفتن از تجربه، انجام مشاهداتِ مکرّر نیست: "سهم تکرار مشاهدات در قیاس با سهم اندیشه هیچ است. همه چیز در گرو اندیشه‌ورزی فعال ما در باب جهان است. ما مدام می‌کوشیم تا تجارب خویش را تفسیر عقلی کنیم. می‌کوشیم تا آنها را بفهمیم. به عبارت دیگر، بیشترِ آنچه می‌آموزیم با کمک مغز است. چشم و گوش نیز اهمیت دارند، ولی اهمیتشان بیشتر در حذف اندیشه‌های غلطی است که مغز یا عقل پیش می‌نهند... موجودات زنده، همگی همیشه فعال‌اند؛ تلاش می‌کنند تا اتفاقات آیندهٔ پیرامونشان را گمان بزنند، و مشکلاتی را که گمان‌های نادرستشان پیش می‌آورد حل کنند. به اعتقاد من این شیوهٔ نگرش به زندگی و تکامل حیات، امید‌بخش و شوق‌انگیز است، و بدین شیوه می‌توان آینده را به چشم افرادی کوشا و متعهد نگریست که سعی دارند مشکلات را به‌طریقی حل کنند تا آیندهٔ همهٔ ابناء بشر بهتر باشد".

پوپر کتابی نیز در سال ۱۹۷۶ میلادی منتشر کرد با عنوان جستجوی ناتمام: زندگینامهٔ فکری . نسخهٔ آلمانی کتاب، سه سال بعد و با عنوانِ نقطهٔ عزیمت: تحول فکری من منتشر شد . این کتاب به زندگینامه‌ای خودنوشت می‌ماند که پوپر در آن بیش و پیش از همه به تحولات و حیات فکری خود پرداخته است تا به زندگی شخصی‌اش. از این کتاب نیز دو ترجمه به‌فارسی در دست است .

یکی از آثار مهم پوپر که با همکاری جان اکلز، یکی از سرشناس‌ترین متخصصان مغز و فیزیولوژی اعصاب و برنده نوبل پزشکی سال ۱۹۶۳ میلادی، منتشر شد، کتاب "من" و مغز او است. این دو اندیشمند اروپایی در این کتاب با بهره‌گیری از یافته‌های فیزیک کوانتوم، کوشش شده است تا از وجود ارادهٔ آزاد در انسان‌ها دفاع شود. پوپر در این کتاب در کنار شرح نظریه "جهان یک"، "جهان دو" و "جهان سه" خود، به مسئلهٔ بدن - ذهن نیز پرداخته است. نه این کتاب تاکنون به‌فارسی ترجمه شده است و نه آخرین کتاب پوپر با عنوان جهان پارمنیدس که پس از مرگ او به کوشش یکی از شاگردانش منتشر شد. پوپر در این کتاب، پارمنیدس، فیلسوف و شاعر پیش – سقراطی یونانی را بر خلاف نظر مارتین هایدگر، فیلسوفی هستی‌شناس نمی‌داند.

پوپر در جستارهای کتاب جهان پارمنیدس در جستجوی منشا نظریه عقل‌گرایی انتقادی خود است. او که کتاب دربارهٔ طبیعت پارمنیدس را از زبان اصلی ترجمه کرد، معتقد است که در نظرات شعرگونهٔ پارمنیدس می‌توان آغازه‌های نظریه عقل‌گرایی انتقادی را یافت.

ناکجا‌آباد و خشونت هم از جمله آخرین کتاب‌هایی است که در سال ۱۳۸۸ از پوپر ترجمه شده است. این کتاب که خسرو ناقد آن را برگردان فارسی کرده است، جمع بستی از دیدگاه‌های پوپر است که به همراه چند گفت وگو و مقاله مهم ترجمه نشده آن به بازار کتاب عرضه شده است.

البته کتاب‌های دیگری نیز او به‌فارسی ترجمه شده که اغلب مجموعه‌ای از مقاله‌های پوپر است که که او و یا شاگردانش از میان مقالاتی که پیشتر در آثار اصلی او منتشر شده بودند، برگزیده و به‌صورت کتابی منتشر کرده‌اند؛ کتاب‌هایی چون در جستجوی دنیایی بهتر، زندگی سراسر حل مسئله است و همهٔ انسان‌ها فیلسوف‌اند از جملهٔ آنهاست.