آیین و آوا

اهمیت و اعتبار موسیقی مذهبی بوشهر بر کسی پوشیده نیست حجم, کثرت و چگونگی اجرای موسیقی مذهبی به خصوص موسیقی سوگواری در این استان به گونه ای است که آن را از سایر انواع موسیقی پررنگ تر و مهم تر جلوه می دهد

تلاش در جهت شناخت آیین های مذهبی مرتبط با موضوع، در واقع ثبت و ضبط بخشی از میراث کهن مردم این سرزمین است.در این خطه علاوه بر نوشته های جهانگردان و سیاحان، یکی از تحقیق های انجام شده، «موسیقی بوشهر» به روایت یوزف کوکوتز آلمانی و مرحوم دکتر محمدتقی مسعودیه است که در دهه پنجاه شمسی نگاشته شد. در این تحقیق نمونه هایی از نوحه ها و مراثی مورد بررسی و آوانگاری قرار گرفته است. در این میان پژوهشگران بومی و مطلعین منطقه نیز سهم عمده ای در نگارش و ثبت و ضبط فرهنگ منطقه ایفا کرده اند. محسن شریفیان که خود از موسیقیدانان منطقه است و پیش از این کتاب اهل هوا را منتشر کرده بود، به تازگی کتاب اهل ماتم شامل آواها و آیین سوگواری در بوشهر را نگاشته است.

کتاب شامل پیشگفتار و مشخصات بوشهر به لحاظ تاریخی و جغرافیایی، آب و هوا، نژاد، گویش، دین و مذهب و جمعیت است. در ادامه پس از ذکر انواع موسیقی در بوشهر، موسیقی مذهبی به تفکیک انواع مورد بررسی قرار گرفته است. تاریخ موسیقی سوگواری، بیت خوانی، چاوشی، ذکر، پامنبری، روضه، مراسم سنج و دمام و سینه زنی به تفکیک مورد بررسی قرار گرفته و توضیحات مشخص و مبسوطی در مورد هرکدام نوشته شده است.

مراسم سنج و دمام، از مهم ترین، رایج ترین و مشهورترین آیین های منطقه است. این مراسم که با شور و هیجان خاصی اجرا می شود، به واقع جنبه اعلام و آغاز مراسم سینه زنی است. در گذشته و در برخی مناطق اطراف بوشهر مانند ریشهر، سنج و دمام وظیفه اعلام آغاز مراسم مذهبی و سوگواری (در محرم یا رمضان) را نیز برعهده داشته است. شریفیان در کتاب خود می نویسد: «بوشهری ها رسم سنج و دمام را معمولاً لازمه مراسم سینه زنی می دانند و در گذشته نیز این مراسم را پیش از انجام اکثر مراسم مذهبی، مانند تعزیه، روضه خوانی، پامنبری و حتی شام غریبان به اجرا در می آوردند، تا جایی که اجرای این مراسم به منزله خبری بوده برای شروع اکثر مراسم سوگواری... این مراسم که اجرای موسیقی، قسمت اصلی آن را تشکیل می دهد از زمانی که سازها از قلندرخانه مسجد یا گدام (سایه بانی که سازها زیر آن نگهداری می شود) بیرون آورده می شود آغاز و تا هنگامی که رهبر گروه در پایان اجرای قطعه، سازها را کنترل نکرده و آنها را در جایی مشخص نگذاشته، پایان نمی یابد». در ادامه توضیحاتی در مورد نحوه انجام مراسم و همچنین شرحی در مورد هر یک از سازهای مورد استفاده در مراسم آمده است.

در بخش دیگری از کتاب، مهم ترین و مشهورترین راویان و مجریان موسیقی مذهبی به خصوص نوحه معرفی شده اند، ناخدا عباس دریانورد، جهانبخش کردی زاده و محمد شریفیان به عنوان قدیمی ترین و مشهورترین اجراکنندگان نوحه، برای بوشهری ها اهمیت ویژه یافته اند.

در بخش های پایانی کتاب نیز سایر مراسم سوگواری نظیر مراسم صبحدم (ویژه صبح عاشورا)، شام غریبان، طفل صغیری، تعزیه، عزاداری زنانه، علم گردانی، دم دم سحری و ذکر تشیع بررسی شده است. پایان بخش کتاب، کتاب شناسی و نمایه موسیقی، اشخاص و قوم ها است. آوانویسی نمونه های اجرا شده و تصاویر نیز ضمیمه کتاب شده است. یکی از جالب توجه ترین نکات در مورد این کتاب، CD صوتی پیوست، حاوی نمونه هایی از اجرای مراسم مختلف سوگواری است. حضور این اثر صوتی علاوه بر جذابیت های شنیداری، کمک مهمی در فهم دقیق تر و عمیق تر مراسمی است که شرح آن در کتاب آمده است. شریفیان که خود بومی منطقه بوده و با موسیقی منطقه آشناست، سعی داشته تا نکته ای را نگفته نگذارد. این نگارش محصول مشاهدات، مصاحبه ها و برخی متونی است که در این زمینه نگاشته شده است. با این حال مواردی در این اثر مکتوب مشاهده می شودکه عدم دسته بندی مشخص و تفکیک موضوعی مهم ترین مورد است. به عبارتی عناوین و بخش ها، یک نظام منطقی مشخص و قابل تفکیک ندارند.

مؤلف می توانست با تفکیک مراسم عاشورایی از سایر مراسم کتاب را دسته بندی کند، ضمن آنکه در هر بخش نیز با تفکیک موسیقی سازی و آوازی و یا تفکیک به لحاظ موقعیت اجرا، روش مندی عالمانه تری در اثر خود پدید آورد. برخی توضیحات نظیر توضیح تعزیه در پایتخت ایران و یا توضیحات تاریخی خارج از موضوع موردنظر در بوشهر، نیز تا حدی زائد به نظر می رسد.

این اثر تنها اثر مکتوب و صوتی درباره موسیقی سوگواری منطقه است. ضمن آنکه شرح جزئیات مراسم، توضیح انواع مراسم، جنبه های تاریخی، فرهنگی و موسیقایی مراسم، کتاب را به یک اثر قابل ارجاع بدل ساخته است. کتاب و CD پیوست اهل ماتم نوشته محسن شریفیان توسط انتشارات دیرین به چاپ رسیده است. بخشی از کتاب مربوط به مراسم دم دم سحری ویژه ماه رمضان پایان بخش این نوشتار است:

«دم دم سحری ها ساعاتی پیش از اذان صبح در کوچه و خیابان به راه می افتند و مردم را برای آماده کردن غذا و صرف سحری بیدار می کنند. اجراکنندگان بوشهری برای این کار، یک عدد ساز دمام را روی دوش خود انداخته، به وسیله چوب مخصوص نواختن دمام، پوست ساز را مرتعش نموده و صدای قوی و تند دمام - که در اعلام سحر، ایفاکننده نقش اصلی است - را بلند می کنند. ریتم نواختن دمام در مراسم دم دم سحری معمولاً دوضربی است و نوازندگان به سلیقه خود آن را با فیگورهای نه چندان مختلف، اغلب به شیوه نواختن دمام «غمبر» و «اشکون» در مراسم سنج و دمام اجرا می کنند. البته با این وجود می توان در اجرای دمام «دم دم سحری» خصوصیات و فیگورهای ویژه ای را در نظر گرفت.

اجراکنندگان، عمدتاً هموزن با آهنگ به اجرای ریتم می پردازند و اشعار دعاگونه ای را - در حالی که خصوصیات موسیقی عربی کاملاً در آن مشهود است - با آهنگی خاص تکخوانی می نمایند. گاه نیز بدون نواختن ساز، قطعه خود را خوانده و براساس آن دمام می نوازند.

نمونه اشعار مراسم دم دم سحری بدین شرح است:

«یا للدان، یا للدان، یا للدان

علیکم السلام یا شهر رمضان

یا شهر صیام، علیکم السلام

خداوندا تو ستاری

همه خوابند تو بیداری

نوای این مراسم در شب های ضربت خوردن و شهادت حضرت علی (ع) بسیار حزن انگیز شده و اشعار نیز رنگ عزاداری به خود می گیرند».