کهکشانی همچون چرخ وفلک

آشنایی با کهکشان راه شیری

زمانی که خبر پخش شد به شدت حیرت آور بود. اکنون بشر قدمی بزرگ در شناخت جهان برداشته بود و ما در پس دروازه یی قرار داشتیم که ما را به سوی عالمی بسیار بزرگ تر و پیچیده تر رهنمود می کرد. تا قبل از سال ۱۹۲۴ میلادی همیشه رصدگران آسمان شب اجرامی مه آلود را در میدان دید تلسکوپ خود می دیدند. آنها می دانستند این اجرام ماهیتی جدای از ستارگان دارند.

اما اینکه واقعاً چه هستند را هیچ کس نمی دانست. حدس هایی زده می شد، اما تمام این گمان ها هرگز ورای یک ایده نبوده است. تا سال ۱۹۰۸ حدوداً ۱۵ هزار جرم مه آلود در کتابی به نام کاتالوگ عمومی جدید (NGC) جمع آوری شده بود. جهانی که می شناختیم تا آن زمان تنها به زمین، منظومه شمسی و کهکشان خودمان ختم می شد. اما دانشمندی امریکایی به نام «ادوین هابل» در سال ۱۹۲۴ میلادی که در رصدخانه مونت ویلسون در کالیفرنیا کار می کرد، توانست رازی سر به مهر را بگشاید. او اعلام کرد کهکشان راه شیری تنها یکی از میلیاردها کهکشانی است که در عالم وجود دارد.

او پی برد که برخی از این اجرام مه آلود که گاه می توان دسته یی از ستارگان را در آن تشخیص داد، عضوی از کهکشان راه شیری نیستند بلکه آنها کهکشان هایی مستقل هستند؛ کهکشان هایی با ابعاد و اشکالی گوناگون که در فواصلی گاه تا چند صد میلیون سال نوری از ما واقع شده اند.

ما و منظومه شمسی مان در مجموعه یی به نام کهکشان راه شیری قرار داریم و کهکشان راه شیری تنها یکی از میلیاردها کهکشان کیهان است و کهکشان راه شیری، در عالم، کهکشانی عادی با اندازه یی متوسط است.

دانشمندان برای شناخت کهکشان های دوردست، از بررسی کهکشان راه شیری به عنوان نزدیک ترین نمونه در عالم شروع می کنند. امروزه می دانیم یک کهکشان متشکل از مجموعه یی از میلیون ها ستاره، سحابی (ابرهای گازی)، غبار، منظومه های ستاره یی (همانند منظومه شمسی خودمان)، سیاهچاله ها و بقایای ستارگان مرده، خوشه های ستاره یی و... است. تمام این اجزا به دلیل آنکه در دام گرانش یکدیگر هستند مجموعه یی را به نام کهکشان تشکیل داده اند. گاهی پیش می آید که دو یا چند کهکشان که در نزدیکی هم قرار دارند، به دور یکدیگر می چرخند و شاید طی میلیون ها سال با یکدیگر برخورد کنند و حتی درهم آمیزند که حاصل، معمولاً کهکشانی جدید و به شکلی متفاوت خواهد بود.

در سال ۱۹۲۷ میلادی «یان اورت» اخترشناسی هلندی پی برد که اجزای تشکیل دهنده کهکشان ها به دور مرکز کهکشان در حال چرخشند. برای نمونه منظومه شمسی ما با تمام اجزایش (خورشید، سیاره ها و...)، همگی با سرعتی حدود ۲۵۰ کیلومتر در ثانیه به دور مرکز کهکشان راه شیری در حال گردش است.

سحابی ها ابرهای گازی شکل عظیمی هستند که عموماً از هیدروژن تشکیل شده اند. سحابی ها محل تولد و گاه مرگ یک ستاره اند و مجموعه یی از ستارگان که معمولاً از یک سحابی به صورت مشترک زاده شده اند، عضوی دیگر از کهکشان را به نام خوشه های ستاره یی تشکیل می دهند. برخی از خوشه های ستاره یی از قدیمی ترین اجزای کهکشان ها به شمار می روند.

ستارگان بزرگ، بعد از مرگ به سیاهچاله تبدیل می شوند. گمان می رود در مرکز کهکشان راه شیری هم اîبرسیاهچاله یی با گرانشی بسیار قوی که موجب به دام انداختن تمام اجزای کهکشان شده، واقع است. زمانی که از روی زمین به سمت مرکز کهکشان راه شیری که بسیار درخشان است، می نگریم، به دلیل وجود غبار میان ستاره یی، با تلسکوپ های نوری نمی توانیم آن مرکز بزرگ و درخشان را مشاهده کنیم.

کهکشان ها از لحاظ شدت فعالیت های قسمت های مختلف شان، مانند بازوها یا مرکز و همچنین شکل قرارگیری اجزای آن به دسته های گوناگونی تقسیم می شوند.

کهکشان راه شیری در این بین از نوع مارپیچی میله یی است. به صورتی است که گویی در مرکز آن جرم زیاد به صورت یک میله مستقیم خارج شده است و در ادامه بازوهای پیچ خورده را تشکیل داده است. بازوهای کهکشان، پیرامون کهکشان کشیده شده و امتداد یافته است. کهکشان ما دارای دو بازوی اصلی بزرگ و چند بازوی کوچک است و آنچه ما در زیر آسمان شب مشاهده می کنیم، همان چیزی است که در شرق به نام «راه کاهکشان» یا «راه مکه» است که همچون نوار مه آلودی به نظر می رسد. راه کاهکشان در واقع همان بازوهای کهکشان هستند که متشکل از هزاران هزار ستاره است.

۴۰۰ سال پیش «گالیله» از اولین افرادی بود که با تلسکوپ کوچک و دست ساز خویش راه کاهکشان را رصد کرد و دریافت که این نوار شبح گون متشکل از هزاران ستاره است. قبل از «گالیله» بسیاری از افراد نوار راه شیری را پدیده یی برخاسته از جو زمین می دانستند. در گذشته (مانند داستان منظومه شمسی که می پنداشتند زمین در مرکز منظومه شمسی است)، بسیاری این اندیشه را داشتند که منظومه شمسی ما در مرکز کهکشان راه شیری واقع شده است و دیگر اجزا به دور آن در حال گردشند.

اما در سال ۱۹۱۸ میلادی «هارلو شپلی» اخترشناس امریکایی توانست به طور دقیق ثابت کند که منظومه شمسی ما نه تنها در مرکز کهکشان نیست، بلکه در اطراف کهکشان راه شیری و در یکی از بازوهای آن واقع شده است.

امین حمزه ئیان

www.Nutshell.ir