کیفیت افزایی امتحانات حوزه

امتحان ابزار سنجش و ارزیابی میزان تحقق اهداف یک مجموعه آموزشی و تربیتی است

امتحان ابزار سنجش و ارزیابی‎ میزان تحقق اهداف یک مجموعه آموزشی و تربیتی است.

هدف هر مجموعه آموزشی و تربیتی، تولید آثار رشددهنده است و هویت آن تابعی از آثاری است که دانش‎پژوهانش می‎توانند ایجاد کنند و اعتبار این مجموعه‎ها نیز تابعی از ارزش آثار آنهاست.

براین اساس، اعتبار مجموعه‎های آموزشی و تربیتی تابعی از کیفیت امتحاناتی است که برگزار می‎کنند.

حوزه‌های علمیه، مجموعه‌های آموزشی و تربیتی هستند که متکفل دین‌شناسی به‌معنی عام، اسلام‌شناسی به‌معنی خاص و شیعه‌شناسی به‌معنی اخص می‌باشند، پس اثری که باید در طلاب حوزه‌های علمیه مشاهده شود توانایی تبیین نگرش، قانون و فرهنگ اسلام است.

هر فرد یا مجموعه خُرد یا کلانی که بخواهد از نگرش، قانون و فرهنگ اسلام اطلاع پیدا کند یا بخواهد زندگی و فعالیت‌های خود را براساس نظر اسلام تنظیم کند یا بخواهد از برتریِ انتخاب خود در برابر دیگر نگرش‌ها، قانون‌ها و فرهنگ‌ها دفاع کند، باید به‌کجا مراجعه نماید و از چه کسی کمک بگیرد؟!

پاسخ در حوزه‌های علمیه است؛ طلاب حوزه اطلاع‌رسانان و مشاورینی هستند که باید بتوانند نظر اسلام را توضیح دهند، از آن دفاع کنند و کیفیت اجرای آن را بیان نمایند.

بنابراین، امتحانات در حوزه، برای سنجش و ارزیابیِ میزان این توانایی است و محتوای سوالات و کیفیت برگزاری آن باید متناسب با سنجش مهارت تبیین نظر اسلام و دفاع از آن و استفاده از آن برای حل مسائل و مشکلات زندگی و حرکت بشر به‌سوی رشد باشد.

ارتقاء کیفیت امتحانات همیشه از دغدغه‌های مسئولین و مدیران حوزه و مدارس علمیه بوده است و تلاش‌های زیاد و مشکوری برای این امر صورت گرفته است.

از جمله این تلاش‌ها حرکت به‌سوی طراحی سوالاتی است که با خواندن تلخیص‌ها قابل پاسخ‌گویی نباشد تا طلاب عزیز برای شرکت جدی در دروس و مطالعه و مباحثه اهتمام بیتشری مبذول دارند.

بررسی نمونه این سوالات عرضه نکته‌ای را سبب گردید که توضیحات ابتدای این یادداشت ناظر به آن است:

پیشنهاد می‌گردد سمت‌وسوی کیفیت امتحانات از حافظه‌محوری (گرچه با طراحی سوالاتی باشد که پاسخ‌گویی به آنها با تلخیص‌خوانی مقدور نشود) به مهارت‌محوری ارتقاء یابد یعنی سوالات برای سنجش میزان مهارت طلاب در تبیین، دفاع و کاربردی کردن نظرات اسلام، طراحی شوند تا شرکت‌کنندگان اثر و کارکرد دروس در صحنه عملی زندگی را لمس کنند.

● نمونه‌ای از سوالات مهارت‌محور در دروس مختلف:

▪ تفسیر

فرض کنید مشغول قرائت قرآن هستید و به آیه "فطر السماوات و الارض" رسیده‌اید، در کلاس درس فراگرفته‌اید که برای دست‌یابی به معنای دقیق آیات، ترکیب‌های مشابه قرآنی را با هم مقایسه کنید، به دنبال آیه‌ای مشابهِ آیه فوق می‌گردید، آیة "خلق السموات و الارض" را به یاد می‌آورید، فرق "فطر" با "خلق" چیست؟ براساس این فرق آیه را ترجمه کنید (یک نمره)

اگر حافظه‌تان یاری نکرد و نتوانستید پاسخ سوال را به یاد بیاورید چکار باید بکنید تا مشکل حل شود و به معنی دقیق آیه و منظور خداوند پی ببرید؟ حداقل دو منبع که بتوانند به این سوال پاسخ دهند را نام ببرید (یک نمره)

● درس منطق

خوارج به آیه شریفه ِانِ الحُکْمُ اِلاَّ ِلله سوره یوسف آیه ۴۰ استناد کردند و برعلیه امیرالمومنین علیه‌السلام شورش کردند. در یکی از گفتگوها، وقتی منطق خود را به امیرالمومنین علیه‌السلام ارائه کردند حضرت فرمود : کَلِمَهُْْ حَقٍّ یُرَادُ بِهَا بَاطِل. (نهج‌البلاغه ص ۸۲) منظور حضرت این است که این افراد در استدلال خود مغالطه کرده‌اند، کلام حضرت را با نشان دادن مغالطة انجام شده توضیح دهید.

● درس نحو

۱) کدامیک از جملات زیر ترجمه این آیه شریفه است؟

ما لَکمْ لا تَرْجُونَ للَّهِ وَقَاراً ( سوره نوح آیه ۱۳)

شما را چه می‏شود که از عظمت خداوند نمی‏ترسید؟

چرا شما برای خدا هیچ ارزشی قائل نیستید؟!

خدا برای شما هیچ ارزشی قائل نیست.

برای شما ترسی از خدا نیست!

۲) ترکیب‌های ممکن در آیه شریفه " قل هو الله احد " را فهرست کنید و بر اساس هر کدام، آیه را ترجمه کنید.

● درس تاریخ

بعد از نیرنگی که کفار زدند و با دور زدن کوه از پشت به مسلمین حمله کردند، عده‌ای از مسلمانان فرار کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله را تنها گذاشتند. برخی از این افراد همزبان با کفار فریاد می‌زدند : "محمد کشته شد. " این واقعه سبب نزول یک آیه شد. قسمت اول آیه اینگونه است: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ (سوره آل عمران آیه۱۴۴)

الف) ارتباط آیه با این حادثه چیست؟

ب) این واقعة تاریخی چه کاربردی در تصمیم‌گیری‌ها و عملکرد‌های ما دارد؟

● درس فقه

۱) قصد خرید خانه‌ای را دارید. صحبت‌های اولیه انجام شده و توافق‌ حاصل گردیده است. باید قراردادی نوشته شود. از شما که در رشته فقه تحصیل کرده‌اید درخواست می‌کنند قرارداد را بنویسید. یک قرارداد صحیح و عادلانه بر اساس شرایط صحت بیع که در کتاب فراگرفته‌اید تنظیم کنید.

۲) در میان مردم، برخی افراد به مجلس تعیین مهریه مانند یک معامله خرید و فروش نگاه می‌کنند و چانه‌زنی‌های مناسب با معاملات بازرگانی را روا می‌دانند دیدِ اینگونه افراد را چگونه تصحیح می‌کنید؟ از قاعدة " النکاح متعلق بالاشخاص لابالاموال " استفاده کنید.

۳) عنوان و مباحث «مکاسب محرمه» با کدامیک از عناوین مبتلابه در امروز هماهنگ است:

الف) مفاسد اقتصادی ب) درآمدهای نامشروع ج) اقتصاد سیاه د) الف و ب

● درس اصول

۱) گاهی اوقات احکام مختلفی درباره یک موضوع از معصومین نقل شده است که به نظر متضاد با هم هستند. با توجّه به این که معصوم اشتباه نمی‌کند، چه احتمالاتی در این موارد ممکن است وجود داشته باشد؟

۲) می‌خواهید نظر اسلام در مورد فرهنگ زن را به‌دست آورید، روایاتی داریم که بیان می‌کند: قال فاطمه علیها السلام :خَیْرٌ لِلنِّسَاءِ أَنْ لَا یَرَیْنَ الرِّجَالَ وَ لَا یَرَاهُنَّ الرِّجَالُ (وسائل الشیعه ج ۲۰ ص ۶۷) یعنی : خیر زنان در این است که در محافل مردان حضور نداشته باشد. از سوی دیگر برخی افراد به رفتاری که حضرت زهراء سلام الله علیها در دفاع از حق خود در مسجد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از خود بروز دادند و از پشت پرده با مردان صحبت کردند، استناد می‌کنند و حضور مستمر زنان در محافل مردان را جایز می‌دانند. با توجه به مباحثی که در اصول‌فقه خواندید، کدامیک از موارد فوق را نظر اسلام راجع به فرهنگ عمومی‌ زن می‌دانید؟ فرآیند تشخیص خود را براساس روشی که در اصول‌فقه آموخته‌اید بنویسید.

۳) شیخ انصاری عبارت زیر را از شیخ جعفر کاشف‌الغطاء نقل می‌کند و براساس تحلیلِ آن، بحثِ «حکم قطع قطاع» را تدوین می‌نماید، با استفاده از عبارات زیر وضعیت قطع قطاع را مشخص کرده جدول زیر را پر کنید و به روشنی مشخص نمایید که اگر با فردی زودباور مواجه شُدید و عملکردی را از خود بروز داد یا عکس‌العملی را از شما خواست چه باید بکنید؟

عبارت آیه‌الله حاج شیخ جعفر کاشف الغطاء:

«انّ کثیرالشک لا اعتبار بشکه، و کذا من خرج عن العاده فی قطعه او ظنه فیلغوا اعتبارهما فی حقه.»

عبارت شیخ انصاری:

«فان ارید بعدم اعتباره عدم اعتباره فی الاحکام التی یکون القطع موضوعا لها، کقبول شهادته و فتواه، فهو حق؛

و ان ارید عدم اعتباره فی مقامات یعتبر القطع فیها من حیث الکاشفیه و الطریقیه: فان ارید بذلک انه حین قطعه کالشاک،‌ فلاشک انّ احکام الشاک لاتجری فی حقه؛ و ان ارید بذلک وجوب ردعه عن قطعه و تنزیله الی الشک او تنبیهه علی مرضه لیرتدع بنفسه، فهو حق لکنه یدخل فی باب الارشاد؛

و ان ارید بذلک انه بعد انکشاف الواقع لایجزی ما اتی به علی طبق قطعه فهو ایضا حق.»

مساله نظر شیخ استدلال اثر و نتیجة این نظر آیا یقین فرد زودباور، معتبر است؟

۴) دو جنسی‌ها، هویت جنسی و روانی متفاوت با بدن خود دارند. بیماری اختلال هویت جنسی یک بیماری ژنتیک است که عواملی چون فرهنگ و آموزش در تشدید و ایجاد عوارض آن تاثیر می‌گذارند. دستورالعمل رفتاریِ دیگران در برابر این افراد و دستورالعمل رفتاریِ این افراد در برابر دیگران چیست؟ با استفاده از عبارات زیر پاسخ این مساله را تبیین کنید:

اما معامله الغیر معها، فقد یقال بجواز نظر کل من الرجل و المرأه الیها لکونها شبهه فی الموضوع و الاصل الاباحه.

اما معاملتها مع الغیر،‌ فمقتضی القاعده احترازها عن غیرها مطلقا للعلم الاجمالی بحرمه نظرها الی احدی الطائفتین فتجتنب عنهما مقدمه و لکن یمکن ان یقال ان الکف عن النظر الی ما عدا المحارم مشقه عظیمه فلایجب الاحتیاط فیه بل العسر فیه اولی من الشبهه الغیرالمحصوره

حجت الاسلام حمید واسطی