هنر و تأثیر آن بر اصلاح رفتار

عده ای معتقدند زیبایی یا هنر همان جمال است در حالی که جمال که همان زیبایی است با هنر یک فرق اساسی دارد

آنچه باید به عنوان مقدمه و معرفهء گفتار خود به آن اشاره کنیم ، مقوله های زیبایی و اثر گذاری هنری در رفتارهای انسانی است .

عده ای معتقدند زیبایی یا هنر همان جمال است در حالی که جمال که همان زیبایی است با هنر یک فرق اساسی دارد . هنر، موجودیت هنرمند است که بتواند زیبایی بیافریند و آنچه هنرمند بیافریند جمال و زیبایی است و خلاقیت زاییدهء دستگاه ادراکی انسان است . پس زیبایی چیزی است که با دستگاه ادراکی ما هماهنگ باشد . این زیبایی همان نوع بودن و شکل زیستن است که آدمی را به صلاح و تربیت و اخلاق و عشق می پیوندد . در آسمانی که مملو از ستاره است باز هم ماه با زیبایی اش جلوه ای صد چندان دارد . به بیان آیت الله علامه جوادی آملی« جمال یک پدیده ملموس ؛ مثل پرنیان و حریر، در نرمی آن است که لامسه از آن لذت می‌برد؛ جمال یک آهنگ خوش‌نوایی آن است که گوش از آن لذت می‌برد » اینها می تواند همان دلایل اساسی بودن یک انسان باشد؛ پس جمال هر شیء نسبتی از قوه‌ی ادراکی ماست و ما هنر را به عنوان یک چشمه برای جوشش ذات درونی خود که محل حضور دم خداوندی است ارزشمند می دانیم . حال با نگاهی به عرصهء پرکار و زحمت اصلاح آسیب دیدگان اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی و با نگرشی به بایدها و نباید ها که بعضی آن را هنجار یا ناهنجار معرفی می کنند ؛ بسیار زود به این اصل می رسیم که بهترین شیوهء بازگرداندن یک متخلف از آداب اجتماعی ، اعتقادی و قانونی ، زنده کردن ضمیر درونی او برای نزدیک شدن به ریشهء الهی او با گشودن پنجره های زیبای دنیای اطراف او ست .! و گشایش این روزنه یا پنجره ، با پرورش روح هنرمندی در انسان تبلوری خیره کننده خواهد داشت . صاحبان تجربه در زندانبانی و زندانداری ، تأیید خواهند نمود که مجرمین با رویکرد به فن یا هنر ، رفتارهای آسیب زنندهءخود را از یاد برده و به سلامت بازگشته اند .

انسانها هیچیک از بدو تولد مجرم یا قانونگذار نبوده اند . هر یک در جریان پرورشی که از ذات دور می شده است و یا به ذات ازلی نزدیک ، راهشان متفاوت و دور یا نزدیک شده است . وقتی می گویند هنر، خلق یک شیء جمیل است. نقاش ماهر، هنرمندی است که صورت زیبا ترسیم کند تا چشم بیننده لذت ببرد و خواننده یا نوازندهء هنرمند،وقتی در موفق است که گوش و شنوایی از شنیدن آن آهنگ یا آواز لذت ببرد .

علمای علم لغت هنر را به معانی ‌« معرفت‌، صنعت‌، علم‌، فن و یا امری همراه با ظرافت و ریزه‌کاری به آن درجه از کمال که فراست و فضل را در برداشته و صاحب هنر را برتر از دیگران بنمایاند » آورده اند. و آن‌چه نیاز دستگاه ادراکی انسان را تأمین می کند آفرینش و هنر است . چون دستگاه ادراکی انسان‌ها در اثر عادات و آداب و رسوم و سنن در اقلیم‌ها و فرهنگ‌های مختلف گوناگون است هر کس درک خاص خود را از هنر و جمال دارد . آیت اللله جوادی عاملی در درس جمال وزیبایی شناسی خود مثال قابل ذکری داشته اند : « هزارپا زیبایی را برای خود به همان حد تلقی می‌کند که طاووس زیبایی را برای خود . طاووس لذتی که از خود می‌برد معادل لذتی است که هزارپا از خود می‌برد وقمری و قناری از صوت و آهنگ خودشان همان لذتی را می‌برند که زاغ یا حمار از صوت خود .» حال کدام یک برازنده تر است را باید به محک هنر سنجید . تولستوی‌، نویسنده کتاب معروف «هنر چیست؟» می‌نویسد: «به راستی هنر که از دیرباز از زمان افلاطون و ارسطواین همه گفت‌وگو در پیرامون خود برانگیخته‌، چیست؟ آیا هنر از درون انسان بر می‌خیزد؟ آیا مائده‌ای آسمانی است که از ماورای ابرها به روح و جان حلول می‌کند؟ یا نه! آمیزه‌ای از تمامی این‌ها است » و یا به باور فروید: « هنر تبلور امیال سرکوفته آدمی است و وسیله‌ای است برای ثبت و ضبط احساس انسانی در قالب مشخص و نیز انتقال آن در خارج از عوالم ذهنی و همچنین تفهیم آن احساس هنر به دیگران .»

بزرگان و صاحبان تجربه در اصلاح و تربیت بر این عقیده اند که ، وقتی می توان بر فردی اثر گذارد که با استفاده از یک متد هنری ، ذهن فرد را به سمت و سوی عملکرد مثبت هدایتی مستمر نمود . در سالهای۱۳۷۲و۷۳ از محضر درس استاد مرحوم دکتر سید محمدحسین روحانی شهری بهره می گرفتیم ، آن اندیشمند بزرگ در ارایهء درس روش تدریس براین عقیده بود که یک معلم خوب ، باید یک گنجینهءهنر باشد ، از خطاطی و نقاشی تا بازیگری و نویسندگی ، و بنا براین اثرگذاری بیشتر بر آسیب دیدگان رفتارهای اجتماعی و اخلاقی و یا اصلا کژ رفتاران نیاز به اقدامی هنرمندانه و راهکاری بر اساس جمال و کمال دارد . به همان دلیل که یک عندلیب از صوت خود لذت می‌برد ، به همان دلیل حمار هم از صوت خود لذت می‌برد ، زاغ هم از صوت خود لذت می‌برد . زاغ اگر قارقار می‌کند یا عندلیب ای حبیب ، هر دو نواخوان کوی حق هستند (به تعبیر استاد الهی قمشه‌ای) خوب زاغ هم دارد ثناگویی حق می‌کند و عندلیب هم همین‌طور.»

و بر این اساس است که اقدامات تأمینی برعکس کیفرها که حاصل تقصیر و خطای جزایی می‌باشند هیچ تناسبی با نیت خطاکارانه فاعل جرم ندارند . در حقیقت اقدامات تأمینی به گذشته توجه ندارد و جهت آن منحصر به آینده به منظور پیشگیری از تکرار جرم است و این تنها تفاوت اینگونه اقدامات با هنرآموزی است .

بنابراین می‌توانیم زیبایی را نسبی بدانیم و دامنهء تدبیر اصلاحگر خود را بر پایه های اساسی و استوار هنر دینی و عقیدتی گسترش دهیم تا اثرگذارتر و پایدارتر خود را بنماید و توفیق را در عرصهء گمنام فعالیت های اصلاحی تربیتی ایجاد نماید .

سیروس غفوری ساداتیه

لغت‌نامهءدهخدا‌ /فرهنگِ معین‌ /هنرچیستِ لئون تولستوی‌/ سخنرانی استادعلامه جوادی آملی و ...