پراگماتیسم اصالت و مصلحت عمل

پراگماتیسم را به معنای اصالت عمل و مصلحت عملی ترجمه کرده اند «پراگما» به معنای عمل و ایسم ism نیز اصالت به آن می بخشد

پراگماتیسم را به معنای اصالت عمل و مصلحت عملی ترجمه کرده‌اند. «پراگما» به معنای عمل و ایسم (ism) نیز اصالت به آن می‌بخشد. در این مکتب تاکید بر عمل‌گرایی است. نام «چارلز پرس»، «ویلیام جیمز»، «جان دیویی» در میان پراگماتیست‌ها به وفور دیده می‌شود.

▪ چارلز پرس: این فیلسوف در مقاله مشهوری به نام «تثبیت عقیده» به تشریح مبانی پراگماتیسم می‌پردازد. اولین بحث «چارلز پرس» طرح بحث عقیده در مقابل یقین دکارتی است و با این پرسش آغاز می‌شود؛ آیا برای انجام هر عملی باید یقین دکارتی داشت؟ یا یک پذیرش درونی برای شروع عمل آدمی کافی است؟ به نظر «پرس» شک و یقین دکارتی جای انتقاد دارد، چراکه فلسفه پراگماتیسم تحت تاثیر زمانه و روش‌های علمی است، حال آنکه شک و یقین دکارتی فردی است و در چارچوب علمی قرار نمی‌گیرد، چراکه نتیجه علمی که مورد پذیرش دانشمندان باشد، ندارد. بحث عقیده به عنوان خاستگاه شناخت مطرح می‌شود که با تحقیق همراه است بنابراین با انتزاعات و یقین فردی فاصله دارد. همچنین «پرس» درخصوص معنا نظریه‌ای دارد با عنوان نظریه معنا؛ معنا چیست و چگونه به معنای چیزی پی می‌بریم؟ «پرس» در این نظریه معنا را مرتبط با جهان محسوس می‌داند و رفتار و اثرات محسوس یک شی را معنای آن می‌داند که منتزع از جهان واقع نیست. اگر «الف» رفتار «ب» را داشت معنای «C» را به آن اطلاق می‌کنم (تحت گزاره p آنگاهq) مانند اطلاق سختی به سنگ روش «پرس»، ارسطویی نیست و نتیجه‌ای که از این نظریه می‌گیریم، این است که بدون توجه به اثرات محسوس و مادی یک شی نمی‌توانیم آن را بنامیم و بخوانیم. پس به یک دستاورد قطعی و مطلق نمی‌توان رسید. «پرس» جزو اولین افرادی بود که لغزش علوم را مطرح کرد. «پرس» برخلاف «ویلیام جیمز» معتقد است امکان رسیدن به حقیقت نهایی وجود دارد و با مشارکت دانشمندان جهانی محقق می‌شود. حقیقت از نظر «پرس» عقیده‌ای بود که در نهایت مقرر است توسط تمام آنهایی که تحقیق می‌کنند مورد توافق قرار گیرد هر عقیده که به این شکل بیان شود، حقیقت است.

▪ ویلیام جیمز: «اصول روان‌شناسی» اثر «جیمز» است و از این رهگذر وارد فلسفه می‌شود. در کتاب «پراگماتیسم» که به اصول پراگماتیسم و نظریه در باب حقیقت می‌پردازد، پرسش اصلی «جیمز» درباره قصد و غرض تفلسف و نظریه‌ورزی فیلسوف است که در چه صورت حقیقی است؟ ملاک و معیاری که «جیمز» برای سنجش حقیقی بودن یا نبودن این مسایل می‌دهد، ارزش نقد و Cash value است؛ ملاکی که برای محک زدن حقیقی بودن یا نبودن یک تئوری یا نظریه و گزاره به کار برده می‌شود. ملاک در اینجا فایده عملی داشتن است. با توجه به این معیار است که می‌توان فلسفه‌های گذشته تا به امروز را محک زد که آیا فایده عملی داشته‌ و در زندگی انسان تاثیر مثبت داشته‌اند یا خیر. اگر تاثیرگذاری مثبت بوده باشد، فلسفه‌ای حقیقی است. درباره پیامد این ملاک از نظر «جیمز» باید گفت این فیلسوف هیچ دستگاه فلسفه‌ای را رد یا تایید نمی‌کند. در حوزه دین و اخلاق هم همین‌طور است. خروجی این دستگاه برای فلسفه‌های پیشین چیزی جز یک حقیقت نسبی نیست. از نظر «جیمز» حقیقت امر مطلق نیست و نسبی است چون مواجهه آن با مشکلات متفاوت است پس برعکس «پرس»، «جیمز» معتقد است امر مطلق و قطعی و یقینی وجود ندارد. «جیمز» ایمان به خدا و آخرت را باعث نشاط و انگیزه انسان می‌داند و دین را نوعی از عشق می‌داند.

▪ جان دیویی: پدر آموزش و پرورش نوین و غول پراگماتیسم است. «دیویی» معتقد است فلسفه باید وارد زندگی مردم شود. «منطق نظریه تحقیق» و «بازسازی فلسفه» از آثار اوست. «دیویی» ناتورالیست است و اصل برای وی این است که تجربه، حاصل ارتباط انسان با محیط است. تفکر در این میان نقش ابزاری دارد و جهت حل مشکل طبیعت و انسان است. اندیشه و تفکر برای «دیویی» مترادف با «هوش» است. اندیشه «دیویی» ابزارگرایی یا اصالت ابزار است، بنابراین تفکر است که فلسفه او به علم نزدیک می‌شود. از سوی دیگر «دیویی» معتقد است در میان دانشمندان توافق سریع حاصل می‌شود اما در میان فلاسفه به دلیل درگیری با مفاهیم انتزاعی و مطلق این اتفاق نمی‌افتد. با این حال اصالت ابزار «دیویی» یک فرمول ارایه می‌دهد؛

مشکلی وجود ندارد/ برخورد با مشکل / وضعیت تحقیق/ انتخاب بهترین گزینه/ حل مساله. «ریویی» تحت تاثیر «هگل» می‌گوید؛ هوش باید سیر تکاملی خود را طی کند تا به تکامل برسد. به نظر «دیویی» فلسفه باید به حل مشکلات جامعه کمک کند اگر غیر از این نباشد، باید به دور انداخته شود. «دیویی» موجبات تحول در نظام آموزش و پرورش در آمریکا را نیز سبب‌ساز شد. معتقد بود آموزش و پرورش باید شکوفنده استعدادها باشد، اجازه انتقاد به مخاطب دهد و دانش‌آموزان را برای حضور در فضایی دموکرات آماده کند. روش «دیویی» احترام به نظام آموزش و پرورش گذشتگان و دستاوردهای جدید بود.

حمید جعفری