مهرپرستی و داستان زایش انسان و نقش شیر

مهر در باورهای باستانی ایرانیان, خدایی بسیار کهن و احتمالاً پیش زردشتی است, اما در سنت دینی زردشتی در رده پایین تر از اورمزد قرار می گیرد و آفریده او به شمار می آید تا از آفرینش او پاسداری کند

● مهرپرستی یا میترائیسم در ایران

مهر یکی از بزرگترین ایزدان یا فرشتگان آیین مزدیسناست و آریا و آریایی همواره با مهر یاد شده است.

مهر در باورهای باستانی ایرانیان، خدایی بسیار کهن و احتمالاً پیش زردشتی است، اما در سنت دینی زردشتی در رده پایین تر از اورمزد قرار می گیرد و آفریده او به شمار می آید تا از آفرینش او پاسداری کند.

او خدای پیمان است و پیمان ها و نظم و راستی را نگاهبانی می کند. وظیفه مهم او نظارت بر پیمان ها است.

او با هرکه پیمان را بشکند دشمنی می کند و در این صورت است که به خدای جنگ مبدل می شود، از این رو سپاهیان در ایران باستان پیش از رفتن به جنگ با کشورهای ضدمهر بر بالای اسب هایشان نیایش هایی به درگاه مهر انجام می دادند و ریشه میترائیسم در غرب از همین جا است، زیرا از طریق همین سربازان ایرانی مهرپرستی به میان رومیان برده شد.

و در قرن اول و دوم میلادی به یکی از بزرگترین آیین های دینی روم تبدیل شد و پرستشگاه هایی نیز برای این ایزد در مناطقی که زیر سلطه رومیان بود برپا شد. رومیان نیز همانند ایرانیان، میترا را خدایگونه ای بزرگ، نیرومند و پیروزی بخش می دانستند و به او لقب خورشید شکست ناپذیر داده بودند. از میترائیسم در روم و کشورهای همجوار آن نقش برجسته هایی باقی مانده است که از این طریق می توان به باورهای آنان درباره مهر پی برد.

در این نقش برجسته ها، مهر به صورت کودک از صخره زاده می شود، با دشنه ای که روزی با آن گاو نر را می کشد و با مشعل آتشی که نماد نوری است که با او به جهان می آید.

در این نقش برجسته ها، نبرد مهر با گاو نر نیز به تصویر کشیده شده است که نمادی از آفرینش است.

در بیشتر آثار تاریخی و دینی به جا مانده از دوره مادها ردپایی از مهر دیده می شود که نشان دهنده آن است که مهر در آن دوره نیز مورد توجه بوده است.

با شکل گیری دولت هخامنشی، پرستش مهر و ناهید در ایران متداول نشد و در زمان فرمانروایی کوروش دوم، کمبوجیه دوم، داریوش یکم، اردشیر یکم و داریوش دوم نیز سخنی از مهرپرستی و ناهیدستایی در میان ایرانیان نیست و احتمالاً زمینه های پرستش این دو خدا، به تدریج فراهم شده است و در زمان اردشیر دوم رسمیت پیدا کرده اند.

زیرا نخستین بار در زمان اردشیر دوم است که دو اثر مهم درباره مهرپرستی و ناهیدستایی به چشم می خورد.

امروز نیز با وجود گذشت هزاران سال از پرستش مهر، این ایزد همچنان مورد احترام زردشتیان است و زردشتیان مراسم دینی خود را در زیارتگاه های مهر برگزار می کنند و طی نیایش های خود نثارهای کوچکی به این ایزد بزرگ که نگاهبان راستی و نظم و دشمن دروغ و نابودکننده ناراستی است، تقدیم می دارند.

و جشن مهرگان را نیز به افتخار این ایزد بزرگ هر ساله در شانزدهم مهرماه برگزار می کنند.در سنت ها نیز آیین های شب یلدا را با آیین های مربوط به مهر ارتباط می دهند.زیرا به اعتقاد مهرپرستان، مهر در روز اول دی ماه یعنی در سحرگاه شب یلدا به دنیا می آید و با تولد او فروغ بر تاریکی و نور بر ظلمت چیره می شود.

در ادبیات مذیسنا (کتاب آیین میترایی) میترا یا همان خورشید نشانی پادشاهی و چیرگی ایران بود که براساس اعتقادات آریایی‌های نخستین، در هیئت شیری گاوی را که مانع سعادت آدمی بود به قتل رساند و نقشی که هم‌اکنون در زیرپله‌های کاخ آپادانا در تخت‌جمشید می‌بینیم که در آن شیری، گاوی را می‌کشد، نمادی از همان میتراست.

پس از حمله اعراب به ایران، نشان ملی ایران که شامل تندیس میترا و شیری که خورشیدی در پشت آن سوار شده است با حذف تندیس میترا که از الهه‌های آریایی محسوب می‌شد، حفظ گردید و تا زمان صفویه نقش شیر و خورشید در تمام پرچم‌های ایران وجود داشت و در دوره صفویه نیز به استثنای شاه‌اسماعیل و شاه‌طهماسب سایر پادشاهان صفوی‌ نشان شیر و خورشید را روی پرچم خود حفظ کردند و در زمان شاه‌عباس اول روحانیون شیعه برای این نشان ملی توجیح مذهبی نهادند.

شیر را که در زبان عربی اسد نامیده می‌شود به واسطه یکی از لقب‌های امام‌علی‌(ع) که اسدالله است، محترم شمردند و خورشید را نیز به‌عنوان مظهر روشنایی و پاکی به رسمیت شناختند.

در زمان نادرشاه افشار بار دیگر شیر و خورشید در پرچم ایران احیا شد، ولی هنوز شیر شمشیری در دست ندارد تا زمان‌ قاجاریه در هیچ یک از سکه‌ها، سنگ‌نوشته‌ها، نگاره‌ها و قالیچه‌های ایرانی نقش شمشیر دیده نمی‌شود. البته در دوره صفویه بعضی از پرچم‌ها از نقش شمشیر دو لبه که نشان شمشیر امام‌علی‌(ع) است، استفاده کردند.

آقامحمدخان قاجار نخستین کسی بود که شیر و خورشید را به‌هم آمیخت و در پرچم شیر و خورشید ایران، شمشیر به دست شیر داد.

در زمان فتحعلی‌شاه سه‌نوع پرچم وجود داشت؛ یکی پرچم سرخ که در هنگام جنگ‌ها به کار برده می‌شد با نقش شیر نشسته بدون شمشیر و یکی پرچم سبز با شیری نشسته با شمشیر و خورشید بر پشت و دستی که از غیب می‌آمد (نمایی از یک دست که دست امام‌علی‌(ع) است) که از این پرچم در زمان صلح استفاده می‌شد.

فتحعلی‌شاه در هنگام ورود به شهر پتروگراد، پرچمی را به کار گرفت با نگار زیبایی از شیر و خورشید در رنگی کاملا سفید که پرچم سفیدنشان دوستی بود.اما امیرکبیر نخستین کسی بود که این سه رنگ را با هم‌آمیخت و پرچم سه‌گانه را یگانه کرد و نقش شیر و خورشید و شمشیر را در این پرچم به کار گرفت.

در زمان انقلاب مشروطه، این سه رنگ و نشانه‌ها، شیر و خورشید به رسمیت شناخته شد و به موجب اصل پنج متمم قانون اساسی نقش ملی ایرانیان شد.

در مذاکرات مجلس اول روحانیون مشروطه‌طلب در مورد ارتباط این نشان ملی با مذهب چنین استدلال کردند که چون انقلاب مشروطه‌ در ماه مرداد یا برج اسد به پیروزی رسید و نیز اسد یکی از لقب‌های امام‌علی‌(ع) است، پس نقش شیر که نشان دلیری و مردانگی است و شمشیر نیز که مراد از آن شمشیر علی‌(ع) است، مخالفتی با شرع اسلام ندارد و چون ماه مرداد هوا بسیار گرم است خورشید که در پشت شیر قرار گرفته نشان گرما، نور و روشنایی بخشی باید در پرچم و نشان ملی ایران قرار داشته باشد.

به این ترتیب، شیر و شمشیر و خورشید رسما به‌عنوان نشان ملی ایران به رسمیت شناخته شد تا اینکه در سال ۵۷ امام‌خمینی‌(ره) در یک سخنرانی که در کتاب صحیفه نور هم چاپ شده این نشان را حکومت و رژیم‌های ستمشاهی دوهزار و ۵۰۰ ساله شاهنشاهی دانست و بعد هم این نشان حذف شد.

منابع و مآخذ؛

۱- شناخت اساطیر ایران، جان هینلز،

۲- میراث باستانی ایران، ریچارد فرای،

۳- ایران از آغاز تا اسلام، گیرشمن،

۴- تاریخ ماد، دیاکونوف،

۵- آیین مهر میترائیسم، هاشم رضی،

۶- تاریخ ساسانیان، اردشیر خدادادیان،

۷- تاریخ هخامنشیان، اردشیر خدادادیان،

۸- کلیات تاریخ و تمدن ایران پیش از اسلام، عزیزالله بیات