دفاعیه نویس امپراتوری

کنکاشی در آرای سیاسی عرفی مارسیله پادوایی

نخستین نظریه ‌پرداز پراهمیت اندیشه سیاسی عرفی و منتقد حاکمیت مطلق پاپ و کلیسا مارسیله پادوایی، فیلسوف ایتالیایی بود. مارسیله با رساله مدافع صلح و آرامش، راه اندیشه سیاسی عرفی جدید را هموار کرد. مدافع صلح و آرامش، مهم ‌ترین رساله سیاسی - الهی پایان سده‌های میانه و آغاز دوران جدید اروپاست. این کتاب که در سال ۱۳۲۴ نوشته شده است، بیانیه دفاع از امپراتوری در پیکار میان مرجعیت روحانی کلیسا و اقتدار سیاسی امپراتور است و به سبب پیامدها و نتایجی که از این پیکار در رساله دیده می شود و به لحاظ موضع ‌گیری نویسنده آن دارای اهمیت و درخور بررسی است.‏

مارسیله پادوایی‎ (marsilio dei mainardini di padova) ‎نویسنده سده چهاردهم میلادی، اهل ایتالیا، رئیس حوزه علمیه پاریس، پزشک، از نزدیکان شاه آلمانی، لودویگ، نویسنده رساله مدافع صلح و آرامش. ‏

مارسیله نظریه‌پرداز مدافع مشروعیت و استقلال اقتدار سیاسی امپراتور بود. مارسیله رساله مدافع صلح و آرامش را، به صورت بیانیه‌ای سیاسی در دفاع از لودویگ دوم، پادشاه هم عصر خویش نگاشته است، از این رو رساله‌ وی به امپراتور تقدیم شده است. به پیروی از نظر مارسیله بود که لودویگ، در سال ۱۳۲۸ بدون فتوای پاپ، خود را امپراتور خواند و مارسیله را به مقام جانشین خود در امور ارشاد معنوی منصوب کرد.‏

اهمیت اثر مارسیله از دیدگاه تاریخ اندیشه سیاسی جدید در آن است که نظریه حکومت عرفی را در برابر حاکمیت مطلق پاپ و حکومت شرعی کلیسا مطرح و نظریه حکومت عرفی را به جریان عمده‌ اندیشه سیاسی تبدیل کرد. مارسیله کلیسا را که در نزد نظریه ‌پردازان حاکمیت مطلق و نیز در عمل، متکفّل همه امور دولت بود، تابع دولت قرار داد و به این ترتیب کلیسا در همه امور دنیوی تابع دولت عرفی شد.‏

رساله مدافع صلح و آرامش، از نخستین نوشته‌های ارسطوییان پایان سده‌های میانه است و مارسیله، مانند دیگر نویسندگان این دوره، بویژه دانته، اقتدار سیاسی را برتر از مرجعیت روحانی قرار داد و از آن در برابر این، دفاع کرد. او نیز مانند دانته، سودای تجدید امپراتوری رمی- ژرمنی را در سر می پروراند، اما بر خلاف دانته که خواهان نوعی آشتی میان مرجعیت روحانی و اقتدار سیاسی بود، مارسیله، تنها به اقتدار سیاسی امپراتور اعتقاد داشت که مرجعیت معنوی را نیز به دست دارد. مارسیله به نظام کلیسا، صورتی عرفی داد و با حفظ نهادهای آن، نظام امپراتوری را در رأس آن قرار داد. او کلیسا را جزئی از دولت می داند و به نظر او امپراتور باید آن نهاد را مانند دیگر نهادهای دولت اداره کند. از این نظر، دیدگاه مارسیله را می توان نقض دیدگاه نظریه ‌پردازان حاکمیت مطلق پاپ دانست، در اندیشه مارسیله تمایزی میان مرجعیت روحانی و اقتدار سیاسی وجود ندارد، آن دو یکی بیشتر نیستند، بلکه نهاد واحدی هستند که امپراتور در رأس آن قرار دارد. از این رو، اندیشه سیاسی مارسیله را می‌توان نظریه "ولایت معکوس" خواند.‏

موضوع بحث سیاسی مارسیله پادوایی، ‏regnum‏ است که او آن را مجموعه‌ای از ‏civitas‏ یا دولت- شهرهای خود مختار می داند، که در نظامی واحد گرد آمده باشند، و در این کاربرد، مفهوم ‏regnum‏ تعمیم یافته‌ ‏civitas‏ است که در سیاست ارسطو معادل ‏polis‏ یا "شهر"، به عنوان واحدی سیاسی، آمده بود. (مضمون واژه ‏civitas‏ معادل مدینه، در اندیشه سیاسی قدیم است. اما می توان گفت که ‏civitas‏ به معنای قلمرویی سیاسی و اصطلاحی بود برای واقعیتی در حدّ فاصل میان شهرهای یونانی و دولت جدید.)

واژه ‏regnum‏ در کاربرد دقیق آن، معادل ‏regnum italicum‏ یا بخش ایتالیایی امپراتوری ژرمنی در تمایز آن با فلمرو فرمانروایی کلیسا و در استقلال نسب به آن است که مارسیله، با توجه به سنت ارسطویی، آن را به عنوان تجمع افراد انسانی تعریف می کند و از آنجا که همه آدمیان برای تحقق کمال کشور و حکومت با همدیگر همکاری می کنند، اقتدار سیاسی عالی ناشی از شارع انسانی (‏legislator humanus‏) یا هیئت شهروندان است. (مارسیله اصطلاح "بخش عمده" را در ترجمه ‏pars valentior‏ آورده است، مراد وی شماری از افراد صاحب صلاحیت یا خُبره است و به مسامحه

می‌تواند معادل "اهل حلّ و عقد" به معنای جمعی شامل گروه کثیری از اعیان و رجال باشد.)‏

از دید مارسیله، نظریه شارع انسانی یا "حاکمیت مردم"، حاکمیت ناشی از جمهور مردم است و جمهور مردم نیز با توجه به حاکمیت خود شارع به شمار می آیند، اما جمهور مردم قدرت تشریع خود را به خُبرگان یا اهل حلّ و عقد تفویض می کنند تا قانون‌های لازم برای اداره کشور را تدوین کنند. او می گوید:

"از این رو، مطلوب و بسیار مفید است که همه شهروندان وظیفه تحقیق، کشف و بررسی شیوه‌ها، قوانین آتی یا ترتیبات مربوط به اجرای عدالت و مصالح سیاسی را به گونه‌ای به فرزانگان و اهل حلّ و عقد واگذار کنند که هر یک از بخش‌ های مقدّم کشور با توجه به مرتبه خود، چند نماینده یا شورای عمومی شهروندان همه فرزانگان و خبرگان را انتخاب کند... زیرا عوام مردم را از جستن چنین قواعدی سودی عاید نتواند شد و آنان را نیز از پرداختن به اموری که برای آنان و دیگران ضرورت دارد، بازخواهد داشت و این امر خسرانی عاید افراد و اجتماع خواهد کرد."‏

اگر چه مارسیله، مبانی فلسفی سیاست ارسطویی را پذیرفته است، ولی نتایج متفاوتی از آن می گیرد. به نظر او اهل حلّ و عقد وظیفه انتخاب پادشاه را نیز بر عهده دارد و از این بابت، مارسیله نوعی از سلطنت را به عنوان بهترین نظام قبول دارد که دو ویژگی آن انتخابی بودن در آغاز و مشروط بودن به قوانین است. اگر چه حاکمیت ناشی از جمهور مردم است، اما نباید این دریافت از حاکمیت مردم را با توجه به نظریه های جدید اندیشه سیاسی دریافت، زیرا نظریه ‌های جدید حاکمیت مردم مبتنی بر نظریه‌ های اصالت فردی است که در نظریه‌‌های مارسیله جایی ندارد.‏

نظریه مارسیله بر نظریه حقوق رمی و مفهوم ارسطویی "مصلحت عمومی" تکیه دارد و بر اساس این اصل که او آن را ‏commune conferens‏ می نامد، تدوین گشته است. "مصلحت عمومی، موضوع قانون و غایت شهریار است" و مارسیله تلاش می نماید تا ثابت کند که هیأت شهروندان بهتر می توانند مصلحت عمومی جامعه را تشخیص دهند، اما اهل حلّ و عقد با رعایت الزامات مصلحت عمومی قانون ‌ها را تدوین و جمهور مردم آنها را تصویب می کنند و تنها جمهور مردم است که اقتدار لازم برای حاکمیت مردم قرار داده تا هر گونه اقتداری را از کلیسا سلب و آن را به امپراتور تفویض کند.‏

از سوی دیگر، نقادی کلیسا به عنوان نهادی دنیوی و دستگاه اعمال خلافت و مرجعیت پاپ در کانون اندیشه سیاسی مارسیله پادوایی قرار دارد. به نحوی که برخی از فقرات کتاب مدافع صلح و آرامش همچون بیانیه یا فراخوانی علیه پاپ و کشیشانی است که دستگاه کلیسا را اداره می کنند. او با تعریف جدید که از کلیسا ارائه می‌دهد، سعی دارد تا واقعیت کلیسا را که بویژه به دنبال تحولات سده‌های دهم تا سیزدهم و تدوین نظریه حاکمیت مطلق، به نهاد دنیوی و دستگاه خلافت ظاهری تبدیل شده بود، از درون متلاشی کند. تعریف مارسیله ناظر بر این است که اصطلاح کلیسا در نخستین استعمال آن، اجتماع مومنان مسیحی می باشد.‏

مارسیله بر آن است که قانون الهی بر همه اعمال آزاد انسانی شمول دارد و کسانی که از قانون سرپیچی کنند، در جهان دیگر به عقوبت خواهند رسید. قانون الهی تنها در جهان دیگر اعتبار قانون راستین را پیدا خواهد کرد، اما در واقعیت این جهان، به دلیل فقدان ضمانت اجرایی، نمی توان قانون الهی را از قانون انسانی قیاس گرفت و با آن یکی دانست.

مارسیله پادوایی را می توان به دنبال دانته، شاعر ملی ایتالیا، از نخستین نظریه ‌پردازان وحدت ایتالیا به شمار آورد. پیکار نظری او با دستگاه کلیسا همچون نهالی بود که از بذر "ملّی گرایی" دانته در کمدی الهی بالیده بود و پس از او ماکیاولی آن نهال را با اندیشه سیاسی نو آیین خود آب داد.

دیدگاه و نظریات مارسیله پادوایی در باب حاکمیت و اقتدار سیاسی امپراتور یا کلیسا تحت تأثیر رابطه‌ خاص وی با پادشاه وقت، لودویگ دوم است، به نحوی که رساله مدافع صلح و آرامش مارسیله، مورد حمایت‌‌ها و طرفداری‌ های بی شایبه‌ پادشاه بود و این به دلیل منافع و مزایای سیاسی است که به نفع وی می باشد و به نحوی که امپراتور، مارسیله را به مقام جانشین خود در امور ارشادی معنوی منصوب کرد.

به خاطر همین، نظریات و استدلال ‌های وی در این رابطه بیان کرده است منطقی به نظر نمی رسد.‏

دیدگاه مارسیله در زمینه دولت - شهرهای خودمختار و اصطلاحاتی که وی برای مجموعه‌ های زیستی و قلمرو سیاسی به کار می برد، تحت تأثیر وافر فلسفه سیاسی ارسطو می باشد، که باعث گشته تا نظریات وی حالت تکراری نظریات ارسطویی را به خود بگیرد. علاوه بر آن در این نظریات، وی شرایط اجتماعی و سیاسی ایتالیا را در نظر گرفته و رویکردهای وی در باب واحدهای سیاسی مطابق با مقتضیات زمانی و مکانی ایتالیا بوده و نمی توان به دیگر جوامع تعمیم داد.‏

مفهوم "مصلحت عمومی" که مارسیله آن را وسیله‌ای برای بسط صلح و آرامش می داند، قانونی است که بیشتر تحت تأثیر نظرات و دیدگاه شخصی پادشاه قرار دارد و از این لحاظ نمی تواند زمینه ‌ساز مصلحت عموم مردم و فراهم کننده صلح اجتماعی باشد.‏

رضا احمدیان راد

منابع:‏

تاریخ اندیشه سیاسی جدید در اروپا (از نوزایش تا انقلاب فرانسه)، جلد نخست، سید جواد طباطبایی، تهران: نشر نگاه معاصر، ۱۳۸۲.

فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه، ترجمه

بهاء الدین خرمشاهی. تهران: سروش، ۱۳۷۰

‏Marsilius of Padua،‎ The Defender of Peace،‎ New York،‎ Harper & Row ۱۹۶۷.‎

Marsilius of Padua،‎ Der Verteidiger Des Friedens،‎ Berlin،‎ Rutten & Loaning ۱۹۵۸.‎