ایران در حلقه مناطق آزاد

مناطق آزاد تجاری قطعا یكی از موضوعات مهم در مباحث اقتصاد كلان در جهان به شمار می روند در شرایطی كه تجارت و مبادله كالا در قالب فرآیندهایی چون فعالیت های سازمان تجارت جهانی شكل سازمان یافته تری یافته امروز بحث مناطق آزاد هم مورد توجه بیشتری واقع است

مناطق آزاد تجاری قطعا یكی از موضوعات مهم در مباحث اقتصاد كلان در جهان به شمار می روند. در شرایطی كه تجارت و مبادله كالا در قالب فرآیندهایی چون فعالیت های سازمان تجارت جهانی شكل سازمان یافته تری یافته امروز بحث مناطق آزاد هم مورد توجه بیشتری واقع است. موافقان و مخالفان گسترش مناطق آزاد در ایران هر كدام در توجیه ادعاهای خویش استدلالاتی را مطرح می كنند، اما یك چیز روشن است و آن اینكه همسایه كوچك جنوب خلیج فارس یعنی امارات متحده عربی در این زمینه بر كشورمان پیشی جسته است و بسیاری از پول هایی كه باید به ایران سرازیر می شد، اكنون به منطقه آزاد جبل علی و امارات می رود. لذا نگاهی به پرونده موفق امارات و به صورت خاص جبل علی هر چند مختصر خالی از فایده نخواهد بود. در اینجا قصد تعریف و تمجید از اماراتی ها نیست، بلكه بیشتر بررسی الگوها و نمونه های موجود جهت یافتن راهكارهای بهتر برای سیاستگزاری های مناسب در داخل كشور مد نظر است. پس از جبل علی به چند منطقه آزاد تجاری دیگر نیز در ادامه می پردازیم. در انتها نیز چند موضوع روز در زمینه مناطق آزاد را به اختصار بررسی می كنیم.

امارات متحده عربی كه از هفت امارت یا امیرنشین تشكیل شده در امارت دبی با ایجاد منطقه آزاد تجاری جبل علی، تجارت با دنیای خارج را متحول ساخته است. در این منطقه آزاد شركت های تجاری عمده از سراسر جهان دفاتر نمایندگی خود را فعال كرده اند و محصولات خود را از دبی به كشورهای منطقه از جمله ایران به صورت صادرات مجدد عرضه می كنند. رونق تجارت در دبی سبب رونق اقتصادی و توسعه این منطقه شده است. هزاران شغل از تخلیه و بارگیری كشتی ها گرفته تا فعالیت های گردشگری و انواع ساخت و سازهای اداری، تجاری، اقامتگاه، غذاخوری و... بر اثر رونق فعالیت های تجاری دبی كه بخش عمده آن بر دوش جبل علی است، ایجاد شده. فعالیت بانك های داخلی و خارجی و امنیت سرمایه گذاری موجب شده است كه میلیاردها دلار سرمایه جذب امور اقتصادی و تجاری در دبی و جبل علی شود. در دوران جنگ ایران و عراق كه خلیج فارس از امنیت كافی برای تردد كشتی ها برخوردار نبود، منطقه آزاد جبل علی وارد مرحله تازه ای از حیات خود شد. تجار دبی با وارد كردن انواع كالاها از نقاط دور و نزدیك به این منطقه آزاد و سپس توزیع آن در منطقه نقش موثری در تجارت منطقه ای به دست آوردند. از آن به بعد جبل علی و مسئولان آن توانستند جایگاه خوبی در تامین نیازهای وارداتی كشورهای منطقه ایفا كنند. در همین راستا بود كه صادرات مجدد واردات كالا و سپس صدور آن به كشورهای منطقه در تجارت خارجی امارات متحده عربی حضوری پررنگ یافت. بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی اتاق بازرگانی و صنایع دبی، ارزش صادرات و صادرات مجدد دبی در سه ماهه اول سال ۲۰۰۵ میلادی به ۲ میلیاردو ۸۰۳ میلیون دلار بالغ شد و ایران ۲۶ درصد آن را به خود اختصاص داد. هنوز در مورد رقم مربوط به كل سال ۲۰۰۵ آماری ارائه نشده اما این رقم از سوی برخی كارشناسان در حدود ۱۰ میلیارد دلار تخمین زده شده است. پس از ایران كشورهای عربستان، كویت و عراق بیشترین سهم را در صادرات مجدد دبی و جبل علی داشته اند. قطر، عمان، یمن، مصر، هند و اردن نیز از دیگر مقاصد صادرات مجدد جبل علی هستند. بنابر آمارهای موجود واردات ایران از جبل علی عمدتا دربرگیرنده وسایل صوتی و تصویری، مواد غذایی، بهداشتی، تجهیزات حمل و نقل و قطعات رایانه هستند. بسیاری از این اقلام در چین، تایوان، كره جنوبی و ژاپن تولید می شوند. درصد كمتری از آنها نیز ساخت فرانسه، انگلیس، آلمان و سایر كشورهای اروپایی هستند و یا با لیسانس این كشورها در امارات تولید و به بازارهای منطقه از طریق جبل علی عرضه می شوند. جالب است كه بسیاری از اقلام صادراتی از جبل علی در كشورهای مقصد منطقه قابل تولید هستند.

در مقابل سیل این كالاها سایر مناطق آزاد تجاری در منطقه از جمله سه منطقه آزاد تجاری ایران در خلیج فارس و دریای عمان كیش، قشم و چابهار خیلی نتوانسته اند واكنش نشان دهند. لذا سرمایه های زیادی از ایران جبل علی را به سه منطقه مذكور اولویت داده اند. در طول جنگ تحمیلی در ایران تهران عملا مجبور بود تا برخی كالاهای اولیه نظیر برنج و شكر را از جبل علی و دبی وارد كند و متاسفانه پس از جنگ هم این امر به یك سنت در میان تاجران و بخش خصوصی كشورمان بدل شد. فقدان قوانین محكم و مناسب در مناطق آزاد ایران نیز تداوم این سنت را مضاعف كرد. از رهگذر همین سنت نادرست بسیاری از موقعیت های شغلی ای كه می توانستند در كیش یا قشم ایجاد شوند در جبل علی پدید آمدند. البته باید گفت كه جبل علی در صادرات مجدد از ایران به كشورهای منطقه نیز نقش دارد. برخی كالاهای ایرانی كه احتمالا خود ایران نمی توانست آنها را صادر كند به واسطه شرایط خاص جبل علی از طریق آن صادر می شوند. نمونه مشهور آن هم محصول زعفران است كه ایران بزرگترین تولیدكننده اش به حساب می آید.

میوه و سبزی، گل و گیاهان زینتی، خشكبار و فرش دستباف از كالاهای صادراتی ایران به دبی است كه از طریق این امیرنشین به دیگر كشورهای حوزه خلیج فارس و حتی بازار اروپا ارسال می شود. تا زمانی كه صادرات مستقیم ایران به دیگر نقاط تقویت نشده، این امر به نفع رشد تولید داخلی و صادارت غیرنفتی ایران است. حضور دفاتر منطقه ای بسیاری از شركت های بزرگ جهانی در جبل علی باعث شده تا نگاه به آنجا جدا از بحث صادرات مجدد نگاه محوری در مقام مركز گسترش صنعت و تولید نیز باشد. به خصوص شركت های مهم ژاپنی و كره ای تقریبا همگی دبی را به عنوان مركز منطقه ای خویش انتخاب كرده اند. از توشیبا گرفته تا سونی و سامسونگ جبل علی را محور منطقه خلیج فارس در بازاریابی خویش قرار داده اند.

بد نیست بدانید دبی علاوه بر جبل علی دارای یك منطقه آزاد كه تجاری دیگر هم هست. این منطقه آزاد رٲس الخیمه نام دارد، اگرچه دارای فعالیت های تجاری گسترده ای است، اما در مقام مقایسه با جبل علی از درجه اهمیت كمتری برخوردار است. در شمال غربی ایران و در كشور تركیه نیز مناطق آزاد كوچك به تعداد زیاد وجود دارد. تعداد آنها حدود ۳۶ عدد ذكر شده است. البته هیچ كدام از آنها در ایران و منطقه شهرت و اعتبار جبل علی را ندارند. كشورهای كویت، عمان و بحرین هم دارای منطقه آزاد هستند كه آنها نیز در رقابت با جبل علی سرنوشتی مثل كیش و قشم خودمان را یافته اند. اصولا جبل علی به تنهایی از عوامل تاثیرگذار در نرخ رشد اقتصادی كشور امارات است.

طی سال ۲۰۰۴ میلادی رشد اقتصادی امارات متحده عربی ۴۷ درصد بوده كه بنابر گزارش های منتشره توسط دولت، تنها ۹۲ درصد آن وابسته به صنعت نفت بوده است. علل اصلی چنین وضعیتی علاوه بر فعالیت گسترده مناطق آزاد، كاهش مالیات ها و ارزان بودن نیروی كار عنوان شده است. در سال ۲۰۰۵ همین وضعیت تكرار شد كه هنوز آمارهای دقیقی در مورد آن ارائه نشده است. جبل علی به تنهایی بخش عمده سرمایه گذاری خارجی در امارات را هم پوشش می دهد. شهر جدید صنعتی جبل علی تاكنون توانسته به تنهایی حدود ۱۵ میلیارد دلار سرمایه جذب كند و به شكل حیرت آوری در حال توسعه است. ساخت فرودگاه ویژه جبل علی نیز با ۵۱ میلیارد دلار سرمایه اولیه در دست اجرا است. همچنین بندر بزرگ جبل علی كه گفته می شود بزرگترین بندر خاورمیانه و از بندرهای پنج گانه آسیا خواهد بود، به مراحل خوبی از عملیات اجرایی ساخت رسیده است. جالب است بدانید كه كل مساحت منطقه آزاد جبل علی كه این همه سروصدا كرده فقط صدكیلومترمربع است.

تاریخ شروع به كار آن ۹ فوریه سال ۱۹۸۵ میلادی معادل بهمن ۱۳۶۳ شمسی است. اماراتی ها شش سال پس از افتتاح فرودگاه جبل علی كه در بحبوحه ماه های پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شروع به كار كرد، رسما جبل علی را كه تا پیش از آن محلی ناشناخته بود، به عنوان منطقه آزاد تجاری وارد دنیای تجارت آسیا و جهان ساختند. همین محل ناشناخته اكنون كار را به جایی رسانده كه ۸۰ درصد فعالیت های اقتصادی در دبی متكی به تجارت و مبادله كالا و خدمات است. جالب است كه جبل علی اولین منطقه آزاد تجاری در جهان است كه توانسته گواهی استاندارد كیفیت ایزو ۹۰۰۲ بگیرد. این منطقه آزاد ۲۱ساله بزرگترین بندر مصنوعی در دنیا هم به حساب می آید. یكی دیگر از مزایای جبل علی كه كیش هم البته از آن برخوردار است این است كه تمامی بازارهای مهم غرب آسیا با كمتر از ۲۴ ساعت رانندگی از آنجا در دسترس هستند. همچنین اروپا ۱۴ روز، ژاپن ۲۰ روز و جنوب شرق آسیا ۹ روز رانندگی فاصله دارند. امیدواریم روزی برسد كیش خودمان كه بسیاری از ظرفیت های بالقوه طبیعی آن از جبل علی نیز بیشتر است جایگاهی به مراتب بهتر از رقیب همسایه خود پیدا كند. در ادامه مطلب به منطقه آزاد تجاری آنتالیا در تركیه می پردازیم.

عباس فتاح زاده

---