اخلاق دینی و اخلاق سکولار

در مطالعه سیر تمدن بشری، آمیختگی اخلاق و دین آشکارا دیده می شود تا آنجا که اخلاق در ادیان یهود، مسیحیت و اسلام به طور کامل جنبه دینی به خود گرفته است. این پیوند در دین اسلام تا …

در مطالعه سیر تمدن بشری، آمیختگی اخلاق و دین آشکارا دیده می شود تا آنجا که اخلاق در ادیان یهود، مسیحیت و اسلام به طور کامل جنبه دینی به خود گرفته است. این پیوند در دین اسلام تا بدان اندازه است که تزکیه روحی و به کمال رسانیدن اخلاق نیک به عنوان فلسفه بعثت مطرح گردیده است. با این حال، بسیاری از مکاتب اخلاقی سده های اخیر، هر گونه ارتباط میان اخلاق و دین را انکار کرده و چنین پنداشته اند که دین، نقشی در معرفت اخلاقی ندارد و حتی دخالت دادن دین در ساخت و پرداخت انگیزشهای اخلاقی ناهمساز با ماهیت اخلاقی است.

پس از رنسانس و در عصر روشنگری در مغرب زمین عده ای از متفکران که متاثر از قرنها مقابله با دین قرار گرفتند، درصدد برآمدند نظریات اخلاقی را سامان دهند، که بر پایه عقل یا انگیزه های تقریبا عمومی انسانها استوار باشد و آنها بر این اعتقاد بودند که هیچ لزومی ندارد معیارهای حاکم بر اخلاق از دین و عقاید دینی گرفته شود و بلکه در نزد آنها مسلم دانسته شد که معیارهای حاکم بر اخلاق و تلاش برای مستدل ساختن یا توجیه آن معیارها، از دین و عقاید دینی جدایی پذیر است. لذا بر این اساس تلاش کردند که اخلاق سکولار را سامان دهند. اخلاق سکولار، به اخلاقی اطلاق می شود که به نوعی از پدیده وحی، خدا و دین، فاصله دارد و معتقدان بدان معمولا سعی و تلاش دارند بدون تکیه بر تعالیم وحیانی، آن را مطرح نمایند. البته این به آن معنا نیست که هر کس اخلاق سکولار را مطرح کرد، حتما باید بی دین باشد و هیچ اعتقادی به تعالیم دینی و وحیانی نداشته باشد، بلکه می تواند با اعتقاد به آموزه های دینی، نظریه سکولاریزه بودن اخلاق را بپذیرد. به بیان دیگر، فرد می تواند متدین و در عین حال پایبند به اخلاق سکولار باشد. اکثر اندیشمندان اسلامی این نظریه را نپذیرفته و بلکه معتقدند میان دین و اخلاق ارتباط وثیقی وجود دارد به گونه ای که عمده نیازهای اخلاقی از دین گرفته می شود و برای رسیدن به یک نظام اخلاقی جامع و کامل بی شک نیازمند به آموزه های وحیانی می باشیم. این عده از دانشمندان بر این باورند که بهترین شیوه برای رسیدن به نظام اخلاقی این است که از طریق وحی الهی باشد. زیرا انسان که بهترین و برترین موجودات است با توجه به شرایط و استعدادها و ظرفیت ها برای رسیدن به کمال نهایی باید از طریق آنچه که خالق او فرموده پیش رود و مراحل کمال را طی نماید.

در مقام بیان تفاوت اخلاق سکولار با اخلاق دینی می توان گفت:

ـ در اخلاق سکولار مرجعیت و وثاقت هیچ منبعی جز خود انسان پذیرفته نیست. عقل خودبنیاد بشر مرجع نهایی ارزشگذاری اخلاقی است. برای شناسایی آرمانها و غایات بشر، همچنین راه رسیدن به آنها، در اخلاق دینی به متون مقدس مراجعه می شود، اما در اخلاق سکولار فقط از عقل بشر استفاده می شود. سکولارها آدمی را به اخلاقی فرا می خوانند که پیوندی با دین، خدا و روز قیامت ندارد به این معنا که هدف در مراعات ضوابط اخلاقی هیچ یک از این امور نیست بنابراین در مقام تضمین درونی رعایت ضوابط اخلاقی و هدفمند کردن و عمل به اخلاق، ناگزیر به دنیا روی آورده و دنیای بهتر را انگیزه اخلاق قرار داده اند و همان را ضامن حفظ و رعایت قواعد اخلاقی می دانند به این معنا که برای رسیدن به دنیای بهتر است که نباید دروغ گفت، دزدی کرد، قتل نفس انجام داد و در حالی که دین باوران، دین و باورهای دینی را ضامن اعتقاد و اجرای قواعد اخلاقی می دانند آنها بر این باورند که اعتقادات دینی انسان را به مسائل اخلاقی پایبند می کند و بدون آنها، انسان هیچ محرک جدی برای رعایت اخلاق ندارد. اساسا یکی از کارکردهای دین، این است که ارزشها، خوبی و بدی های اخلاقی را تبیین و تعیین می کند یعنی به کمک آموزه های دینی و الهی، ارزشهای رفتاری و حدود افعال آدمی مشخص می گردد. جزئیات اعمال اختیاری انسان به گونه ای است که عقل آدمی به تنهایی نمی تواند زشتی و زیبایی آنها را درک کند و تعیین ارزش آنها بوسیله دین و گزاره های دینی میسر است. بنابراین اگر چه کلیات ارزشهای اخلاقی بدون گزاره های دینی تشخیص پذیر است، ولی بسیاری از مصادیق و جزئیات احکام اخلاقی به دین و آموزه های دینی نیازمند است. دین علاوه بر شناسایی افعال خوب و بد ضمانت اجرایی ارزشهای اخلاقی را بر عهده دارد. بر اساس روانشناسی انسان نیز می توان گفت که بسیاری از انسانها با تشویق یا تنبیه به انجام کارهای خوب و ترک کارهای بد رغبت پیدا می کنند. آموزه های دینی و اعتقاد به عدالت الهی و حسابرسی به اعمال بندگان در معاد، اصول و ارزشهای اخلاقی را الزام آور می کند.فواید دنیوی و آخرتی افعال اخلاقی، آدمیان را به سمت عمل به ارزشهای اخلاقی سوق می دهد و دین در شناسایی فواید دنیوی و آخرتی آنها موثر است، علاوه بر اینکه افعال و ارزشهای اخلاقی به هدف و غایت نهایی نیازمند است دین در تعیین هدف والای اخلاقی نیز نقش تعیین کننده دارد.

مصطفی یاسینی