SWOT در بخش منابع طبیعی جنگل, مرتع , آبخیزداری ـ بخش پنجم

مواضع سند ملی توسعه بخش کشاورزی و منابع طبیعی برنامه چهارم

● وضعیت بخش جنگل‌، مرتع و آبخیزداری:

از ۱۶۴ میلیون هکتار عرصه کشور، ۴/۱۳۶میلیون هکتار (۲/۸۳درصد) آن را منابع طبیعی تجدیدشونده تشکیل می‌دهد که از این میزان ۴/۱۲میلیون هکتار( ۶/۷درصد)جنگل، ۹۰ میلیون هکتار (۹/۵۴درصد) مرتع و ۳۴ میلیون هکتار (۷/۲۰درصد) بیابان می‌باشد.

به منظور جلوگیری از روند روبه رشد تخریب و بهبود کمی و کیفی جنگل‌های شمال طی برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سیاست‌ها و شیوه‌هایی اتخاذ گردید که مهم‌ترین آن ساماندهی خروج دام از جنگل، تجمیع خانوارهای پراکنده جنگل‌نشین، اصلاح شیوه‌های جنگلداری، حفاظت فیزیکی و فنی، جایگزینی سوخت مناسب به جای هیزم و ذغال، اجرای برنامه‌های آموزشی و ترویجی، توسعه مشارکت مردم در اجرای طرح‌ها، بهره‌برداری بهینه از جنگل، توسعه و مراقبت از راه‌های دسترسی در جنگل، توسعه و احیا جنگل‌های تخریب شده و صیانت از جنگل‌های شمال کشور می‌باشد.

با اجرای طرح‌های فوق در سه سال اول برنامه تاکنون از ۲/۸۵۴ هزار هکتار از اراضی تخریب شده جنگل‌های شمال کشور، حدود ۴/۲۴هزار هکتار احیا و بازسازی گردیده که میزان عملیات اجرایی نسبت به پیش‌بینی به عمل آمده در اهداف برنامه‌های توسعه حدود ۱/۷۷ درصد تحقق یافته است.

همچنین تاکنون ۱۰۶۰ هزار واحد دامی نیز از جنگل‌های شمال کشور خارج گردیده‌اند که به‌ طورمتوسط ۷۲ /۵۶هزار واحد دامی هر سال از این جنگل‌ها خارج شده‌اند. تاکنون برای ۱۰۵۰ هزار هکتار از حوزه‌های جنگلی شمال کشور طرح‌های مطالعاتی توجیهی و تفصیلی اجرایی تهیه گردیده است.

درخصوص جنگل‌های خارج از شمال نیز تاکنون درسطح یک و نیم میلیون هکتار طرح‌های مطالعاتی و اجرایی تهیه و به مرحله اجرا درآمده است. با توجه به قابلیت‌ تولید ۷/۱۰میلیون‌تن عـلوفه خشک یا ۹/۵میلیون‌تن TDN قابل برداشت مراتع کشور، تامین غذای حدود ۳۷ میلیون واحد دامی در طول ۷ ماه از سال ممکن می‌باشد که هم‌اکنون حدود ۱۲۰ میلیون واحد دامی از مراتع کشور تغذیه می‌نمایند که حدوداً ۵/۲برابر بیشتر از حد مجاز آن می‌باشد.

اقدامات پیش‌بینی شده در برنامه‌های توسعه کشور در بخش مرتع با هدف اصلی حفظ و احیاء پوشش گیاهی، توسعه و بهره‌برداری اصولی از این منبع می‌باشد که به همین منظور طرح ممیزی مراتع، تهیه طرح‌های مرتع‌داری، تبدیل دیم‌زارهای کم‌بازده به مراتع دست کاشت، کشت علوفه، واگذاری طرح‌های مرتع‌داری به مرتع‌داران و تعاونی‌های مرتع‌داری و تعادل دام و مرتع از مهم‌ترین اقدامات اتخاذ شده در این زمینه می‌باشد.

▪ برنامه حفاظت آبخیز و آبخیزداری:

طی دوره ۸۲-۷۰ ۱۳حدود ۰۸/۱۲میلیون هکتار از سطح حوزه‌های آبخیز تحت پوشش عملیات اجرایی آبخیزداری قرار گرفته است. این مقدار حدود ۸/۸۲درصد از اهداف پیش‌بینی شده در برنامه می‌باشد. اتکا بیش از حد به اعتبارات محدود دولتی و عدم توجه لازم به مشارکت واقعی مردم، توجه بیش از حد به اقدامات مکانیکی به جای اقدامات بیولوژیکی و بیومکانیکی، پراکندگی اقدامات و عدم تبعیت از الگوی جامع از اهم مشکلات و معضلات در این زمینه می‌باشد.

▪ تهیه طرح‌های اجرایی بیابان‌زدایی:

در مجموع ۹/۵میلیون هکتار از بیابان‌های کشور تحت پوشش عملیات اجرایی بیابان‌زدایی قرار گرفته است که نسبت به اهداف پیش‌بینی شده ۳/۱۱۱درصد تحقق نشان داده است.

●امکانات و قابلیت‌ها

- تنوع اقلیمی و وجود گونه‌های گیاهی متنوع جنگلی و مرتعی

- وجود ذخیره‌گاه‌های جنگلی و مرتعی و ذخایر بیوسفر جهانی

- وجود پوشش گیاهی جنگلی در نواحی ۵ گانه رویشی (هیرکانی، ایران، تورانی، زاگرسی، ارسباران، خلیج و عمانی) به میزان ۱۲.۴ میلیون هکتار

- وجود عرصه‌های مرتعی به وسعت ۹۰ میلیون هکتار

- وجود جاذبه‌های گردشگری (طبیعت گردی) و کانون‌های تفرجگاهی در عرصه‌های منابع طبیعی

- وجود نیروی انسانی متخصص، تشکل‌های مردمی، سازمان‌های غیردولتی، بخش‌های خصوصی و تعاونی‌ها در زمینه حفاظت، احیا، توسعه وبهره‌برداری ازجنگل‌ها و مراتع کشور

- بستر مناسب برای حفظ آب و خاک و ذخیره‌سازی و استحصال آب و تنظیم سیکل چرخش آب

- وجود مطالعات شناسایی ـ توجیهی ـ تفصیلی در بیش از یک چهارم سطح حوزه‌های آبخیز کشور

- دسترسی به فناوری‌های نوین، مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی در زمینه تحقیقات کاربردی منابع طبیعی و آموزش عالی نیروهای مورد نیاز زیربخش منابع طبیعی

- وجود امکانات آموزشی و ترویجی در زیربخش منابع طبیعی

- وجود قوانین، مقررات، ضوابط و دستورالعمل‌های لازم در زمینه حفاظت، اصلاح، احیا، توسعه و بهره‌برداری از منابع طبیعی

● محدودیت‌ها و تنگناهای اصلی

- عدم وجود نظام‌های بهره‌برداری ‌مناسب ازمنابع طبیعی کشور (عدم تعادل بین دام موجود با ظرفیت مراتع، وجود دام و جنگل‌نشینان پراکنده و....)

- ناهماهنگی دستگاه‌های اجرایی در عرصه‌های منابع طبیعی و مشکلات و موانع در اجرای قوانین موجود

- ناکافی بودن اشاعه اخلاق و فرهنگ استفاده صحیح از منابع طبیعی

- تخریب و تغییر کاربری اراضی ملی و دولتی به دلیل عدم وجود برنامه تفصیلی آمایش سرزمین

- افزایش کانون‌های بحرانی بیابان‌زایی

- ناکافی بودن امکانات حفاظتی با توجه به گستردگی عرصه‌های منابع طبیعی

- حفظ و پایداری اکوسیستم‌های مختلف منابع طبیعی ازطریق حفظ ، توسعه وبهره‏برداری در حد تعادل اکولوژیک و ظرفیت قابل تحمل مراتع (ظرفیت، وضعیت و گرایش مراتع)

- تقویت عزم ملی و فرهنگ عمومی برای حفظ ، احیا و توسعه پایدار منابع طبیعی

- مدیریت جامع بر عرصه‌های منابع طبیعی در قالب برنامه‌ریزی برای حوزه‌های آبخیز با تاکید بر تدوین نظام‌های بهره‌برداری مناسب

- ملحوظ داشتن اصول آمایش سرزمین و توان طبیعی در تعیین کاربری عرصه‌های منابع طبیعی و ساماندهی کاربری‌های ناسازگار

- توسعه و حمایت از سرمایه‌گذاری در تحقق اهداف حفظ ، احیا، توسعه و بهره‌برداری منابع طبیعی کشور

- حفاظت خاک، کنترل فرسایش و رسوب

- ارتقا بهره‌وری در حفظ ، توسعه و احیا منابع طبیعی کشور

● اهداف کیفی پنجساله (جهت‌گیری‌های اصلی)

- تعادل دام و مرتع، خروج و سامان دهی دام و دامداران خارج شده از جنگل‌ها و تجمیع خانوارهای پراکنده جنگل‌نشین

- تقویت و توسعه عملیات آبخیزداری

- مقابله با بیابان‌زایی و تخریب منابع طبیعی

- جنگل کاری و توسعه فضای سبز و زراعت چوب

- پوشش کامل حفاظتی در جنگل‌های کشور

- پوشش کامل سوخت رسانی به عشایر، جنگل‌نشینان و روستائیان

- ارتقاء دانش فنی و استفاده از دانش بومی و مشارکت جوامع در تحقق اهداف زیربخش

- تعیین تکلیف نهایی منابع ملی و تثبیت مالکیت دولت بر عرصه‌های ملی و دولتی

- افزایش سطوح مدیریت جنگل‌ها و مراتع

- بهره‌برداری از جنگل صرفا براساس توان اکولوژیک و ضروریات حفظ جنگل

- ساماندهی و ارتقا وضعیت آمار و اطلاعات پایه از وضعیت منابع طبیعی کشور

- اصلاح، توسعه و تقویت ساختار تشکیلاتی و اصلاح و بهبود هرم نیروی انسانی

- پیوند منافع حاصل از بهره‌برداری و اجرای طرح‌های عمرانی منابع طبیعی با منافع و معیشت جوامع محلی و بهره‌برداران عرفی

- توسعه پوشش مدیریت علمی و پایدار بر کلیه عرصه‌های منابع طبیعی فاقد طرح‌های مدیریت

● اهداف کمی

- پوشش کامل حفاظتی در جنگل‌های کشور (شمال، زاگرس، ارسباران، ایران و تورانی، خلیج و عمانی)

- خروج دام از جنگل و ساماندهی جنگل‌نشینان شمال به میزان ۷۰ درصد باقیمانده دام، جنگل‌نشینان در پایان سال ۱۳۸۳ (خروج ۲۴۰۰۰۰۰ واحد دامی ـ ساماندهی ۶۸۰۰۰ خانوار جنگل‌نشین)

- کاهش ۵۰ درصد دام مازاد از مراتع مناطق بحرانی و لغو و اصلاح پروانه‌های چرای مربوطه (شامل استان‌های همدان، مرکزی، فارس، خوزستان، اصفهان، کهکیلویه و بویراحمد هرکدام به میزان یک میلیون واحد دامی تا پایان برنامه چهارم جمعاً به میزان ۶ میلیون واحد دامی)

- اجرای عملیات آبخیزداری در ۲۰ درصد سطح حوزه‌های سدهای در دست اجرا، تمام شده (۷ میلیون هکتار) و ۱۰ درصد حوزه‌های سایر مناطق (۵/۶میلیون هکتار)

- توسعه فضای سبز و جنگل‌های دست کاشت به میزان حداقل ۵۰۰ هزار هکتار (۴۳۰ هزار هکتار جنگل کاری و غنی سازی ۷۰ هزار هکتار توسعه فضای سبز)

- اجرای عملیات کنترل کانون‌های بحرانی بیابان‌زا به میزان حداقل ۵/۱میلیون هکتار

- اجرای عملیات پخش سیلاب در حوزه‌های شهری، روستایی و سایر اراضی کشاورزی و منابع طبیعی به میزان یک و نیم میلیون هکتار

- پوشش کامل سوخت‌رسانی به عشایر، جنگل‌نشینان و روستائیان

- گسترش مشارکت شوراهای روستایی و بسیج محلی در حفاظت از جنگل‌ها و مراتع به میزان ۱۵ درصد از سطح عملیات اجرایی

- توسعه زراعت چوب به میزان ۱۰۰ هزار هکتار

- اتمام عملیات ممیزی اراضی منابع ملی و دولتی از مستثنیات اشخاص (۴۰میلیون هکتار اخذ سند - ۳۰ میلیون هکتار نقشه برداری)

● فعالیت‌های محوری

- طرح ساماندهی خروج دام از جنگل و جنگل‌نشینان

- طرح بهبود و اصلاح مراتع

- طرح ممیزی اراضی و تفکیک منابع ملی و دولتی از مستثنیات اشخاص

- طرح جنگل کاری و توسعه فضای سبز

- طرح آبخیزداری در مناطق بحرانی فرسایش و رسوب

- طرح صیانت، حفاظت و توسعه جنگل‌های نواحی رویشی پنج گانه

- طرح مقابله با بیان زایی و کنترل کانون‌های بحران فرسایش بادی

- طرح سوخت‌رسانی به عشایر، جنگل‌نشینان و روستائیان

- طرح تهیه نقشه پوشش گیاهی و آمار پایه منابع طبیعی

- پیشگیری و مقابله با بحران ناشی از خشکسالی

- احداث، تکمیل و مرمت راه‌های جنگلی

- احداث مراکز آموزش جنگل و مرتع و تکمیل، مرمت و نگهداری آن (از فصل آموزش و پرورش)

- نظارت بر بهره‌برداری از جنگل‌های شمال (استانی)

- حفاظت آبخیز و آبخیزداری کنترل سیل گلستان

- پخش سیل و تغذیه آبخوانها در حوزه‌های شهری و روستایی کشاورزی و منابع طبیعی

- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه منابع طبیعی

- طرح مطالعات منابع طبیعی (از فصل تحقیقات)

● سیاست‌های فضایی و منطقه‌ای

- برنامه‌ریزی عملیات و انجام فعالیت‌ها در چارچوب حوزه‌های آبخیز

- شناسایی و اولویت بندی مناطق بحرانی از نظر فرسایش آبی ـ بادی ـ تخریب سرزمین، بیابان‌زایی

- تعیین مناطق خاص از نظر تنوع زیستی و ملاحظات زیست‌محیطی (ذخیره‌گاه‌های جنگلی و مرتعی، پارک‌های جنگلی، و...)

- تدوین ضوابط و معیارهای زیست‌محیطی برای اصلاح و ساماندهی واگذاری عرصه‌های منابع طبیعی (اراضی ملی و دولتی)

- خارج ساختن خانوارهای پراکنده و روستاهای زیر ۲۰ خانوار در جنگل‌های شمال کشور و ساماندهی آنان در حاشیه جنگل‌ها

● اقدامات

▪ طرح ساماندهی خروج دام از جنگل و جنگل‌نشینان:

- خروج دام جنگل‌های شمال

- ساماندهی جنگل‌نشینان پراکنده

شاخصها و مناطق مورد عمل درخصوص هدف خروج دام از جنگل‌های کشور در استان‌های گیلان , مازندران , گلستان و سمنان به شرح ذیل می‌باشد:

▪ طرح بهبود و اصلاح مراتع:

- حذف دام مازد از مراتع کشور از طریق کنترل پروانه چرا

- مرتع‌داری و مدیریت تعادل دام و مرتع

- بهبود و اصلاح مرتع

- اصلاح و احیا مرتع

▪ طرح ممیزی اراضی و تفکیک منابع ملی و دولتی از مستثنیات اشخاص:

- ممیزی اراضی کشور

- نقشه برداری

▪ طرح جنگل‌کاری و توسعه فضای سبز:

- جنگل کاری

- غنی سازی

- توسعه فضای سبز

- زراعت چوب

▪ طرح آبخیزداری در مناطق بحرانی فرسایش و رسوب:

- توسعه عملیات آبخیزداری در حوزه سدهای موجود و انجام شده

- توسعه عملیات آبخیزداری در حوزه سایر مناطق

▪ طرح صیانت، حفاظت و توسعه جنگل‌های نواحی رویشی پنج گانه:

- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های ایران و تورانی

- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های خلیج و عمانی

- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های ارسبارانی

- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های هیرکانی

- صیانت حفاظت و توسعه جنگل‌های زاگرسی

- اجرای طرح‌های پرورشی جنگل

▪ طرح مقابله با بیابان زایی و کنترل کانون‌های بحران فرسایش بادی:

- تهیه طرح بیابان زدایی

- مالچ پاشی

- ایجاد بادشکن

- مدیریت جنگل‌های دست کاشت

- عملیات بیولوژیک

▪ طرح سوخت‌رسانی به عشایر، جنگل‌نشینان و روستائیان:

- مطالعه و بررسی تامین سوخت روستائیان

- اجرای عملیات سوخت‌رسانی

▪ طرح تهیه نقشه پوشش گیاهی و آمار پایه منابع طبیعی:

- تهیه نقشه پوشش گیاهی با مقیاس ۵۰۰۰۰۰/۱

- تهیه آمار پایه منابع طبیعی در سطح کشور با مقیاس۵۰۰۰۰/۱

- تهیه نقشه لایه ملی انفال

▪ پیشگیری و مقابله با بحران ناشی از خشکسالی:

- ایجاد طرح‌های خشکسالی در مراتع

- انجام فعالیت‌های بیابان زدایی در مناطق بحرانی

- اقدامات پیشگیرانه و حمایتی از مرتع‌داران

- عملیات آبخیزداری (مجری وزارت کشور)

▪ احداث و تکمیل و مرمت راههای جنگلی:

- احداث جاده‌های جنگلی

- تکمیل و مرمت طرح مطالعات منابع طبیعی (از فصل تحقیقات)

- مطالعات توجیهی تفصیلی و اجرایی جنگل

- مطالعات توجیهی تفصیلی و اجرایی مرتع

- مطالعات توجیهی تفصیلی و اجرایی آبخیزداری

▪ احداث مراکز آموزش جنگل ومرتع و تکمیل، مرمت و نگهداری آن (از فصل آموزش و پرورش):

- احداث و توسعه فضای آموزشی

- تکمیل ساختمان مراکز آموزشی

- تجهیز مراکز آموزشی

- نگهداری مراکز آموزشی

▪ نظارت بر بهره‌برداری از جنگل‌های شمال (استانی):

- نظارت بر تهیه طرح

- نظارت بر تهیه چوب و بهره‌برداری و قطع درختان

- نظارت بر خروج چوب آلات از جنگل

▪ حفاظت آبخیز و آبخیزداری کنترل سیل گلستان:

- فعالیت‌های آبخیزداری

- فعالیت‌های مرتع‌داری

- ایجاد پوشش گیاهی و جنگل‌کاری

▪ پخش سیل و تغذیه آبخوان‌ها در حوزه‌های شهری و روستایی کشاورزی و منابع طبیعی:

- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه‌های شهری

- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه‌های روستایی

- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه‌های کشاورزی

- پخش سیل و تغذیه آبخوان در حوزه‌های منابع طبیعی