رسانه, افکار عمومی و شایعه

کارشناسان علوم ارتباطات از شایعه به عنوان طفل نامشروع افکار عمومی یاد می کنند از آنجا که افکار عمومی یکی از حیاتی ترین و پایدارترین مفاهیم در علوم اجتماعی است و نقش رسانه ها در تنویر و جهت دهی به آن بسیار حائز اهمیت است

کارشناسان علوم ارتباطات از شایعه به عنوان طفل نامشروع افکار عمومی یاد می‌کنند. از آنجا که افکار عمومی یکی از حیاتی‌ترین و پایدارترین مفاهیم در علوم اجتماعی است و نقش رسانه‌ها در تنویر و جهت‌دهی به آن بسیار حائز اهمیت است، در ادامه شرایط کاربردی افکار عمومی و رسانه‌ها را در شکل‌دهی و مقابله با پدیده شایعه مورد بررسی قرار می‌دهیم؛ طبق اظهار نظر محققان، در فرآیند شکل‌گیری افکار عمومی، سه عامل «مجرای ارتباطی» (تلفیقی از رسانه‌های جمعی و میان فردی)، «موضوعات و رویدادهای پیرامون» و «عموم» وجود دارد. نقش رسانه‌های جمعی در پالایش و جهت‌دهی به افکار عمومی، از طریق انتخاب و ارائه رویدادهای اجتماعی و اطلاع‌رسانی مطالب و موضوعات جامعه، اهمیت بسیاری داشته و خود به عنوان ابزاری برای جلوگیری از اشاعه و ترویج شایعه مطرح می‌باشد. مسائل پیرامون جامعه، هنگامی که از طریق رسانه‌ها بازتاب پیدا می‌کنند، نوعی ارتباط و کنش متقابل میان مردم پدید می‌آورند. مردم درباره موضوعی نسبتا عام و مورد علاقه به بحث و جدل پرداخته و سرانجام به نقطه داوری می‌رسند. این مطلب در صورتی عاری از اشکال است که عموم مردم بتوانند با دسترسی راحت به مدارک مستند، در مورد حقیقت داشتن خبر به قضاوت بپردازند. مسوولیت رسانه‌ها در قبال شایعه: وظیفه اصلی رسانه‌ها در برابر افکار عمومی، راهنمایی و هدایت افکار به سوی حقیقت و در مقابله با شایعه، آفت‌زدایی خبری و جلوگیری از سم‌پاشی خبری می‌باشد. به مفهوم روشن‌تر مسوولیت اجتماعی یک رسانه، آن را موظف می‌کند که با آگاهی و اطلاع از نتایج مخرب این حرکت، حداکثر توان خود را در مبارزه با شایعه به کار گیرد، چرا که گفتیم هدف اصلی رسانه، انتشار به موقع و مداوم اخبار صحیح و مورد تایید مقامات رسمی یا دولتی به منظور بی‌رنگ کردن شایعه مشخص است. رسانه با تشخیص تفاوت‌ها می‌تواند اهداف و شیوه‌های انتشار شایعه را دریافته و با بررسی بیشتر به مقابله با آن بپردازد. اما‌ آنچه که مسوولیت اجتماعی رسانه را در مقابله با شایعه حساس‌تر نشان می‌دهد، این است که حس مسوولیت‌پذیری در یک رسانه تا چه میزانی برانگیخته شده باشد. به این معنا که رسانه حس کند در برابر هر واقعه و انعکاس صادقانه آن نسبت به افکار عمومی، مسوول می‌باشد. پیشرفت روزافزون کمی و کیفی رسانه‌ها، تعهدات اخلاقی و اجتماعی (صنفی) را برای دو طرف معادله وسایل ارتباط جمعی، یعنی مطبوعات و مخاطبان به دنبال داشته است. یک رسانه باید با تسلط بر ویژگی‌های تمام اقشار فکری جامعه (که هر کدام دارای زیرمجموعه و از نظر میزان تاثیر‌پذیری دارای شدت و ضعف هستند)، به نحوی به ارائه اخبار بپردازد که جریان فکری خاصی را القا نکند. ضرورت بررسی مسوولیت اجتماعی رسانه‌ها در مقابله با شایعه هنگامی برجسته و ممتاز می‌شود که جامعه با موضوع خاص و فوق‌العاده مهمی روبه‌رو باشد. در این وضعیت، اخبار حوادث داخلی که از سوی رسانه‌های بیگانه به سمت یک جامعه یا کشور خاص ارسال می‌شوند، دارای سمت و سو و هدف به‌خصوصی است، لذا در گزینش و پردازش اخبار دریافتی، باید هشیاری و درایت کافی به خرج داد. البته سطح درک و شعور اجتماعی مخاطبان نیز در روند شکل‌گیری مسوولیت اجتماعی رسانه در مقابل شایعه بسیار مهم است، چراکه بالا بودن فهم اجتماعی مردم، فرایند بیان واقعیت‌ها را برای رسانه‌ها ساده‌تر می‌کند. متاسفانه برخی از جریانات هدفمند خبری توسط بنگاه‌های سخن پراکنی و با استفاده از شیوه‌های مختلف خبرسازی از جمله «به نقل از فلان خبرگزاری یا روزنامه» یا «به گفته منابع آگاه» یا «منبعی که نخواست نامش فاش شود»، همیشه به نحوی خود را از انگ و برچسب «شایعه‌سازی» یا دروغ پراکنی خلاص می‌کنند. در این شرایط، مسوولیت یک رسانه متعهد در برابر شایعه مشخص می‌گردد. مسوولیت اجتماعی رسانه‌ها در جوامع مختلف به دلیل تفاوت «خط قرمز مطبوعات» با یکدیگر متفاوت است. با این حال در جوامع دموکراتیک سعی می‌شود با استفاده از قوانین صنفی، کیفیت مسوولیت اجتماعی و صنفی خبرنگاران در برابر شایعه تبیین گردد. اغلب دیده می‌شود که در این کشورها مسئله مقابله خبرنگاران با شایعه و شایعه پراکنی همچون اصول دموکراسی رعایت شده و جدی گرفته می‌شود و برای آن همچون امنیت ملی و تمامیت ارضی کشور ارزش قائل هستند. ولی در کشورهای غیردموکراتیک و عمدتا نظامی و دیکتاتوری، اصل شایعه و شایعه پراکنی از اصول اساسی دوام و بقای این‌گونه حکومت‌هاست و اگر گاهی روزنامه‌نگاران برحسب وجدان کاری و اخلاق حرفه‌ای در صدد خنثی‌سازی و افشای اصل خبر باشند با مشکل روبه‌رو می‌شوند. باید به این مسئله توجه داشت که اگر رسانه متعهد نسبت به جریان‌های فکری مخالف و موافق وضع موجود جامعه آگاه و هشیار نباشد، در انعکاس اخباری که هدفمند و مغرضانه به سوی او ارسال می‌شود، دچار قضاوت اشتباه شده و ناخواسته وسیله‌ای برای رسیدن شایعه سازان به اهداف شان می‌گردد.