رمضان , بزم ایمان

در نگاه امام خمینی ره رمضان ماه تزکیه نفس از غیر خداوند است

رمضان ماه تقواست و تقوا از زیباترین واژه‌های دینی و اخلاقی است. تقوا یعنی خود نگه‌داری یا به تعبیری دیگر، خدانگه‌داری. تقوا یعنی اجتناب از خواستن آنچه نباید و پرهیز از نخواستن آنچه باید. تقوا یعنی چشم‌پوشی از غیر به عشق محبوب.

تقوا یعنی عنان پندار، گفتار و رفتار خود را در دست داشتن، یعنی کنترل و مهار. یعنی انتخاب، اختیار و اراده. اگر همه دین تنها همین یک واژه هم بود، بس بود برای اثبات نگرش عمیق انسان‌شناسانه دین به آدمی و این که خداوند انسان را آزاد و مختار آفریده نه مقهور اسارت و بندگی بی‌چون و چرای نفس و شیطان و تحت تسلط جبر محتوم طبیعت.

رمضان ماه تقواست و از آن رو ماه تجلی آشکار صیرورت و «شدن» آدمی. پس ماه انسانیت انسان است و ماه وصول به حقیقت وجودی خویشتن. ماه خودشناسی است و از آن رو خداشناسی. رمضان ماه خداست.

«جهاد اکبر یا مبارزه با نفس» عنوان کتابی است از مجموعه آثار موضوعی امام خمینی(ره) که شرح بیانات اخلاقی ایشان در آستانه ماه پربرکت رمضان است. ما در این نوشتار به طور خاص بخشی از کتاب را مورد توجه قرار داده‌ایم که اختصاص به ماه مبارک رمضان دارد و در وصف این ماه و در توضیح ادب درک شایسته آن ایراد شده است. این بخش، تحت عنوان «نکاتی از مناجات شعبانیه» صفحات ۳۶ تا ۴۶ کتاب را در بر می‌گیرد.

امام خمینی با بیان این که مناجات شعبانیه از معدود ادعیه‌ای است که درباره آن تعبیر شده که همه ائمه(ع) آن را می‌خوانده‌اند و با آن خدا را مناجات می‌کرده‌اند، این مناجات را در حقیقت مقدمه‌ای جهت تنبه و آمادگی انسان برای پذیرش وظایف ماه مبارک رمضان برمی‌شمارد و دلیل این امر را تذکر انگیزه روزه و ثمره پرارج آن به انسان آگاه ملتفت می‌داند. سپس با ذکر فرازی زیبا از این مناجات یگانه، اینچنین به تعریف عرفانی تکلیف عبادی روزه مبادرت می‌ورزد: «این جمله «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک (بار الهی، گسستگی کامل از جهان و توجه به سوی خودت را ارزانی‌ام فرما)» شاید بیانگر این معنا باشد که مردان آگاه الهی باید پیش از فرا رسیدن ماه مبارک رمضان خود را برای صومی که در حقیقت انقطاع و اجتناب از لذات دنیاست (و این اجتناب، به طور کامل همان انقطاع الی الله است) آماده و مهیا کنند... کسی که بخواهد روزه ماه مبارک رمضان را با آن آدابی که از او خواسته‌اند انجام دهد، لازم است انقطاع کامل داشته باشد تا بتواند مراسم و آداب مهمانی را به‌جا آورد و به مقام میزبان تا آنجا که ممکن است عارف گردد.»

امام خمینی با بیان این که معنای روزه فقط خودداری و امساک از خوردن و آشامیدن نیست، خودداری از معاصی را در حال روزه، از آداب اولیه روزه که ادبی برای مبتدی‌هاست عنوان می‌کند و ادب روزه مردان الهی را فراتر از این شرط اولیه می‌داند. از این رو با بیان این که ما به حسب ظاهر از رسیدن به سعادت ارزنده انقطاع الی‌‌الله و انقطاع از شیاطین انس و جن مایوسیم، توصیه می‌فرماید که: «شما اقلا به آداب اولیه روزه عمل نمایید و همان‌ طور که شکم را از خوردن و آشامیدن نگه‌ می‌دارید، چشم و گوش و زبان را هم از معاصی بازدارید. از هم‌اکنون بنا بگذارید که زبان را از غیبت، تهمت، بدگویی و دروغ نگه‌ داشته، کینه، حسد و دیگر صفات زشت شیطانی را از دل بیرون کنید... اقلا سعی کنید روزه شما مشفوع به محرمات نباشد.» حضرت امام، روزه آمیخته به محرمات را روزه‌ای معرفی می‌کند که اگر صحیح شرعی باشد، مقبول الهی نبوده و بالا نمی‌رود. ایشان چنین روزه‌ای را روزه حیوانی می‌نامد که هیچ‌ گونه تغییری در اعمال و کردار انسان ایجاد نکرده و با حقیقت روزه و آنچه تحققش را از ما خواسته‌اند فاصله بسیار دارد.

متاسفانه در میان ما مفهوم شایع از واژه‌های جهاد اکبر و مبارزه با نفس مفهومی مربوط به بازداشتن نفس از شهوات به معنای اخص کلمه است و این تکیه و تمرکز نابه‌جا بر شهوات خاصه، موجب شده شهوت به معنای عام که شامل کلیه رذایل نفسانی می‌شود به فراموشی سپرده شده یا مورد کم‌توجهی قرار بگیرد. آنچه در کتاب جهاد اکبر یا مبارزه با نفس حضرت امام، جلوه‌ای مشهود و روشن دارد تکیه فراوان ایشان بر رذایل نفسانی و گناهانی نظیر غیبت، تهمت، بدگویی، دروغ، حسد و کینه است.

به ‌گونه‌ای که توصیه به اجتناب از این گناهان و به ‌طور خاص، غیبت و تهمت، بدل به ترجیع‌بند این بیانات اخلاقی ارزشمند شده است و حتی یک مورد هم در این کتاب گرانقدر نمی‌توان یافت که ایشان منظور خود را از شهوات، معنای خاص از شهوت عنوان نماید. امام خمینی(ره) در مقام بیان اهمیت پرهیز از گناهان کبیره‌ای همچون غیبت و تهمت می‌فرماید: «مسلمین باید از شما در امان باشند. کسی که دیگر مسلمانان از دست و زبان و چشم او در امان نباشند، در حقیقت مسلمان نیست. مسلمان ظاهری و صوری است. لااله الاالله صوری گفته است. اگر خدای نخواسته، خواستید به کسی جسارت کنید، اهانت نمایید، مرتکب غیبت شوید، بدانید که در محضر ربوبی هستید؛ مهمان خدای متعال می‌باشید و در حضور حق‌تعالی به بندگان او اسائه ادب می‌کنید؛ و اهانت به بنده خدا اهانت به خداست.»

امام خمینی با اشاره به این که طبق بعضی آیات، به تفسیر برخی روایات، اعمال انسان به رسول خدا(ص) و ائمه طاهرین(ع) عرضه می‌شود و از نظر مبارک آنان می‌گذرد، ملتمسانه از مخاطبان خویش می‌خواهد با ارتکاب گناهانی همچون غیبت، تهمت، حسد، کینه و... راضی به ناراحتی و تاثر رسول خدا نشوند و ایشان را نزد خداوند متعال خجالت‌زده نکنند: «نخواهید که رسول خدا ناراحت و متأثر شوند. راضی نشوید که قلب آن حضرت شکسته و محزون گردد. وقتی آن حضرت مشاهده کند که صفحه اعمال شما مملو از غیبت و تهمت و بدگویی نسبت به مسلمان می‌باشد و تمام توجه شما هم به دنیا و مادیت است و قلوب شما از بغض، حسد، کینه و بدبینی به یکدیگر لبریز شده، ممکن است در حضور خدای تبارک و تعالی و ملائکه‌الله خجل گردد که امت و پیروان او نسبت به نعم الهی ناسپاس بوده و این ‌گونه افسارگسیخته و بی‌پروا به امانات خداوند تبارک و تعالی خیانت می‌کنند.»

امام خمینی روزه خالص و بی‌ریا را وسیله‌ای برای زدودن سیاهی و کدورت از آینه دل برشمرده و نتیجه آن را تحصیل نورانیت در شب قدر می‌داند. به بیان ایشان، جزای چنین روزه‌ای خداست چنان که فرموده است: «الصوم لی و انا اجزی به: چیز دیگر نمی‌تواند پاداش چنین روزه‌ای باشد. جنات نعیم در مقابل روزه او بی‌ارزش بوده نمی‌تواند پاداش آن به حساب آید. ولی اگر بنا باشد که انسان به اسم روزه دهان از مطعومات ببندد و به غیبت مردم باز کند و شب‌های ماه مبارک رمضان که مجالس شب‌نشینی گرم و دایر بوده وقت و فرصت بیشتری است، با غیبت، تهمت و اهانت به مسلمانان به سحر انجامد، چیزی عاید او نمی‌شود و اثری بر آن مترتب نمی‌گردد.»

در نگاه حضرت امام(ره) ادب مهمانی خدا، معرفت به مقام خداوندی پروردگار است. مقامی که به گفته ایشان، ائمه اطهار و انبیای بزرگ الهی همیشه به دنبال معرفت بیشتر و شناخت کامل آن بوده‌اند و آرزوی دستیابی به چنین معدن عظیمی را داشته‌اند. همان معدن عظمت که در مناجات شعبانیه وصول بدان، غایت انقطاع الی‌الله و نتیجه روشنی دل به نور دیدار عنوان شده است: «و انر ابصار قلوبنا بضیاء نظرها الیک، حتی تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الی معدن العظمه، چشم دل‌هایمان را با پرتوی دیدار خودت روشن گردان تا دیده دل‌ها پرده‌های نور را بدرد و به معدن عظمت و جلال برسد.

آزاد جعفری