یک متن چند لایه

● راز ماهی طلایی آکواریوم آقای ژان
هدف از خلق و اجرای تئاتر، انتقال مفاهیمی به تماشاگر است که احساسات و تجربیاتی از شادی محض تا برانگیختن عواطف و احساسات را در او برمی‌انگیزاند. …

راز ماهی طلایی آکواریوم آقای ژان

هدف از خلق و اجرای تئاتر، انتقال مفاهیمی به تماشاگر است که احساسات و تجربیاتی از شادی محض تا برانگیختن عواطف و احساسات را در او برمی‌انگیزاند. نظام‌های زبانی، تصویری و شنیداری نظام‌هایی دلالتی هستند که کارگردان توسط آنها فرآیند ارتباط با مخاطب را به وجود می‌آورد.

در نمایش«راز ماهی طلایی آکواریوم آقای ژان» نوشته ملیحه مرادی جعفری که این روزها با کارگردانی احمد ایرانی‌خواه روی صحنه است، نظام‌های چندگانه ارتباطی برای تولید معانی به کار گرفته می‌شود.

در این نمایش می‌بینیم که تقطیع ۵ اپیزودی متن، ۵شکل اجرایی با فضا، زمان، مکان، شخصیت نمایشی، رویداد نمایشی و زبان کاملا متفاوت را شکل می‌دهد.

وقتی از ملیحه مرادی جعفری، نویسنده نمایشنامه از ضرورت بخش‌بندی (اپیزودیک) کردن متن می‌پرسم، او پاسخ می‌دهد: در حرکت آغازین می‌دانستم که با یک داستان و یک ایده نمی‌توانم همه آنچه‌ در پی آن هستم را به سرمنزل مقصود برسانم. پس چندین روایت را نوشتم و از بین آنها ۶ یا ۷ طرح نظر من و آقای ایرانی‌خواه را به عنوان کارگردان جذب خود ساخت. با عنایت به این‌که طرح کلی اولیه از آن آقای ایرانی‌خواه بود و اجرای نمایش قرار بود به صورت تجربی محقق شود، در نهایت ۵ اپیزود که با شاخص‌های اندیشه‌ای و اجرایی ما سازگارتر بود، انتخاب شد.

در ساختار اپیزودیک، داستان هر بخش از دیگر قسمت‌ها جداست ولی حلقه اتصال معنایی بین آنها وجود دارد. در نمایش «راز ماهی طلایی آکواریوم آقای ژان» نیز با این که اپیزودها ماهیت‌هایی مستقل دارند، اما در کنار هم یک کل را به وجود آورده‌اند و نقطه اتصال و ارتباط معنایی آنها ساز کرنا‌ست. در واقع نهاد مایه (تم) کلی تمام اپیزودها رسیدن به حقیقت درونی است که در دوره‌های تاریخی مختلف رنگ و بوی خاص خود را دارد و مثل نوای کرنا اصیل و مقدس است. مرادی جعفری در این ارتباط می‌گوید: «خلق ایده اولیه نمایش «راز ماهی طلایی آکواریوم آقای ژان» با پژوهش و تحقیق روی ساز کرنا آغاز شد. در واقع صبغه‌های تاریخی موسیقایی و ارزشی این ساز مورد توجه ما قرار گرفت و بعد از جمع‌بندی به سمت روایت سازی گام برداشتیم. کرنا وسیله کشف آن چیزی است که در قلب‌ها و درونیات شخصیت‌ها نهفته است. در این میان اگرچه هر بخش مضمونی متفاوت دارد، اما در همه آنها در واقع زیر سایه عشق و ایمان به عنوان تم اصلی قرار می‌گیرند.

نکته دیگر این متن، زبان متفاوت بخش‌های گوناگون آن است که کارکردهای متنوعی نیز می‌یابد. نویسنده نمایشنامه در این باره می‌گوید:‌ هایدگر گفته زبان حرف می‌زند نه انسان، انسان تنها آنجا حرف می‌زند که با زبان همراه باشد. در این راستا مخاطب نمایش ما هم با ۵ زبان متفاوت روبه‌رو می‌شود. در اپیزود اول زبان استعاری است. در بخش دوم بشدت روایت محور می‌شود. در اپیزود سوم زبان موسیقی و زبان مخفی شخصیت‌ها به کار رفته است. در بخش چهارم زبان فرانسه می‌شود و در اپیزود پنجم زبان کارکرد تاریخی پیدا می‌کند.

با توجه به آنچه آمد، نمایشنامه «راز ماهی طلایی آکواریوم آقای ژان» را می‌توان از آن دست متن‌هایی دانست که تکنیک‌های اجرایی را هم در دل خود جای داده و شیوه به روی صحنه رفتن اثر را نیز شکل می‌دهد. از سوی دیگر از آنجا که این نمایشنامه در سطوح گوناگون با تماشاگر خود ارتباط برقرار می‌کند، آن را می‌توان گل صد برگی دانست که هر لایه آن، لایه‌ای دیگر در پس خود دارد.

زهرا فولادوند