دین در بستر فرهنگی به اندیشه در می آید

تأملی در باب نسبت دین و فرهنگ

یک نظر این است که دین یکی از عناصر فرهنگ است. تصور از دین و دینداری، محتوای معرفتی دین و نحوه تأثیرگذاری دین در زندگی، همه دارای وجهی تاریخی و نتیجه تعاملاتی است که دین با سایر مقومات فرهنگ دارد.

«فلسفه دین» حاصل نگاه فلسفی به دین است. دین را می‌توان از جهات مختلف موضوع تأمل فلسفی قرار داد. یکی از این جهات، پرسش فلسفی از نسبت دین با زندگی است. قوام دین و دینداری وابسته به نحوه تأثیر دین بر زندگی است.

دین به طور کلی و هر دین به گونه‌ای خاص دارای آثاری در زندگی است. پرسش از نحوه تأثیر دین در اندیشه و رفتار و مناسبات را می‌توان در قالب نسبت دین با فرهنگ صورت‌بندی کرد. در این نگاه ما فرهنگ را مبدأ مناسبی برای تفکر تلقی کرده‌ایم. در سال‌های اخیر بسیاری از بحث‌های متعارف فلسفی با نسبتی که با فرهنگ دارند، مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.

اگر فرهنگ را به عنوان مبدأ مناسب برای تأمل درباره عناصر سازنده زندگی بدانیم، دین یکی از مهم‌ترین عناصر فرهنگ است. در این گونه تفکر در باب دین، دین در بستر تاریخ و در نسبت با سایر مقومات زندگی به اندیشه در می‌آید. در این گونه تأملات همواره به این اصل توجه می‌شود که انسان و تفکر و شناخت و سایر مقولات زندگی انسان، تاریخی است.

دین، دینداری و اندیشه دینی هیچ کدام منفک از فرهنگ قابل تأمل نیستند، اگر این تفکیک را انجام دادیم، کاری انتزاعی است و بدون نسبت‌های تاریخی دین و اندیشه دینی اندیشیده‌ایم.

دینداری و نتایج دینداری که اندیشه دینی، تمدن دینی و شرایع دینی و... است، همه در نسبت با فرهنگی که این دین در آن پدید آمده به اندیشه در می‌آید. در این نوع نگاه به دین، مسئله زندگی و تطوراتی است که در زندگی به وجود می‌آید. پس وقتی دین را در نسبت با فرهنگ مورد تأمل قرار می‌دهیم، توجه داریم که دین را به نحوه انضمامی و از جهت نحوه نقش‌آفرینی در زندگی و نحوه تأثیرگذاری در اندیشه و عمل مؤمنان مورد تأمل قرار دهیم.

یکی از مباحث مهم مطرح در فلسفه فرهنگ، این است که ما فرهنگ به عنوان کلی که تمام افراد را در بر می‌گیرد نداریم، بلکه فرهنگ‌ها داریم به همین جهت «هردل» در تعریف فرهنگ، فرهنگ‌ها را شبیه منادها می‌داند و هر فرهنگ قاعده خاص خود را دارد و فرهنگ‌ها از یک قاعده فراگیر تبعیت نمی‌کنند به همین دلیل ما در بررسی عناصر فرهنگ قاعده عام نداریم. یعنی مسیحیت در بستر فرهنگ اروپایی در مسیر تحولات، تجاربی داشتند و اسلام و بودا و... سرنوشت دیگری داشته‌اند.

از نتایج این بحث این است که هرگونه دین، دینداری و هرگونه اندیشه دینداری با توجه به گونه‌ای از پیشداشت‌ها، پیشداوری‌ها و پیش‌فرض‌ها قوام پیدا می‌کند. اساساً فهم و معرفت بدون پیشداشت، پیشداوری و پیش‌فرض نیست و معرفت در فضای خالی و انتزاعی صورت نمی‌گیرد و انسان «در جهان» شروع به معرفت می‌کند و ما نمی‌توانیم فارغ از سنت‌ها صاحب اندیشه شویم. اما از آنجایی که انسان دارای عقل و تفکر است، همواره در حال گفت‌وگو با این سنت است و ما در مقام اندیشه همواره در حال گفت‌وگو با یک سنت هستیم.

اندیشه دینی در هر فرهنگی حاصل گفت‌وگوی دینداران با آن دینی است که حالا به صورت سنت وجود دارد و اندیشه‌های دینی فارغ از سنت دینی و وجه تاریخی دین صورت نمی‌گیرد و خود نگاه تاریخی صور مختلفی دارد. در حال حاضر نگاه تاریخی هگل طرفدار چندانی ندارد و به معنایی عقبه نداشته اما نگاه تاریخی اساساً قابل نفی نیست.

«نگاه تاریخی» فقط این نیست که ما بپذیریم که پیشینیانی دارای این تفکر بودند و بعد این تفکر تطور داشته است. بلکه به رسمیت شناختن آن است که اندیشه من و خود و با همه پیشداوری و پیش‌فرض و پیش‌داشته‌های من تاریخی است. یعنی من محصول تطوراتی هستم اما از آنجایی که می‌اندیشم، وارد گفت‌وگو با سنت می‌شوم. ما همواره ضمن اندیشیدن متوجه هستیم که اصل دین، اندیشه دینی و زندگی دینی و دینداری یک وجه فرهنگی و تاریخی دارد.بر این اساس، باید تنوع فرهنگی را به رسمیت شناخت. یکی از آثار پایان متافیزیک این است که ما میزان‌های قاطعی برای پیشرفت و اصالت نداریم و هیچ فرهنگی میزان برای سایر فرهنگ‌ها نیست اگر ما این نگاه تاریخی و مبنای فرهنگی را بپذیریم، از اصالت دادن به فرهنگ مدرن و به تعبیری از غرب محوری، فاصله می‌گیریم یعنی هر فرهنگی به اقتضای فرهنگ و تجارب و اندیشه‌های خود دریافت خود را از مسائل عنوان می‌کند و قابل ارزش است.

مکتوب حاضر متن ویرایش و تلخیص شده سخنرانی دکتر مصلح، دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی است که در همایش «معرفت دینی» در تاریخ ۱۹ بهمن ماه در محل پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ایراد شده بود.