ادب نگینی بر انگشتری اخلاق

انسان مخلوقی است اجتماعی که ناگزیر است از ارتباطات و معاشرت با یکدیگر برای رفع نیازهای خود همه به یکدیگر نیازمندیم و این نیاز باعث شده که آحاد جامعه در طول زندگی خود با یکدیگر مرتبط و وابسته باشند و در رفع نیازهای همدیگر بکوشند

● ادب معاشرت با دیگران

انسان مخلوقی است اجتماعی که ناگزیر است از ارتباطات و معاشرت با یکدیگر. برای رفع نیازهای خود همه به یکدیگر نیازمندیم و این نیاز باعث شده که آحاد جامعه در طول زندگی خود با یکدیگر مرتبط و وابسته باشند و در رفع نیازهای همدیگر بکوشند. نحوه برخوردها می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد. مثلاً می‌توان فرض نمود که انسان‌ها به جای به کاربردن زبان از اشاره یا نوشته و... استفاده کنند و استفاده از زبان به قدر حاجت اکتفا نمایند و از به‌کارگیری کلمات محبت‌آمیز، دعا و طلب خیر دوری کنند. همچنین احتمالات دیگر نیز ممکن است، اما آنچه مسلم است این که اسلام و قرآن بر استفاده از زبان و کلمات مودت‌آمیز و محبت‌آمیز تأکید دارد، علاوه بر این مصر است هنگام معاشرت با همنوعان انبساط روی، حسن خلق و واژه‌های دعایی مثل «سلام» را به کار ببریم. بر این اساس اخلاق خوش و رعایت ادب در گفتار هنگام معاشرت با همنوعان از آموزه‌های دین مبین اسلام است که با آمیخته شدن به ایثار، از خودگذشتگی، حس نوع دوستی، احترام به بزرگان و لحاظ منزلت علمی دانشمندان و مقام و منصب بزرگان قوم و قبیله، محل و محله و کسوت پیشکسوتان می‌تواند جامعه‌ای نمونه را ترسیم نماید. برخورد با دیگران همراه با لبخند مودت و محبت موجب رفع کدورت‌ها، ترغیب به دوستی و تحکیم رشته‌های محبت بین عناصر جامعه است. ترک خشونت و پرهیز از عصبانیت و ناملایمت‌ها و عفو در جرایم جزو عوامل انسجام جامعه اسلامی است.«شخصی حضور رسول خدا (ص) رسید و عرض کرد: ای رسول خدا مرا سفارش کن. حضرت فرمود: برادر مسلمانت را با روی گشاده ملاقات کن» (۱)

امام صادق (ع) فرمود: نیکوکاری و حسن خلق خانه‌ها را آباد و عمرها را زیاد می‌کند. (۲) همچنین آن حضرت فرمود: «فروتنی ریشه هر خیر و سعادتی است، تواضع مقام والایی است و اگر برای فروتنی زبان و لغتی بود که مردم می‌فهمیدند بسیاری از اسرار نهانی و عاقبت کارها را بیان می‌کرد... کسی که برای خدا فروتنی کند، خدا او را بر بسیاری از بندگانش برتری می‌بخشد. هیچ عبادتی نیست که مقبول درگاه خدا و موجب رضای او باشد، مگر این که راه ورود آن فروتنی است. (۳)

● ادب در برخورد با همسایه

همسایه کسی است که منزل مسکونی او در مجاورت منزل کسی باشد. بعضی این مجاورت را دیوار به دیوار و بعضی محله و بعضی تا چهل منزل دورتر تعریف نموده‌اند. از روایات ائمه هدی (ع) نیز چنین برمی‌آید که همسایه مختص خانه‌های دیوار به دیوار نیست بلکه ممکن است تا چندین خانه دورتر را شامل شود. به هر روی همسایگان حقوق ویژه‌ای دارند که اسلام رعایت آن را از ما خواسته است و مسلمانان را موظف به مراعات آن نموده است، رعایت ادب اسلامی در برخورد با همسایگان از نشانه‌های مسلمانان است. آموزه‌های قرآن نیز مؤکداً بر این امر اصرار دارد. در سوره نساء می‌خوانیم: « و خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک مگردانید و به پدر و مادر احسان کنید و درباره خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و همسایه خویش و همسایه بیگانه و همنشین و... نیکی کنید.» (۴)

«واعبدوالله و لا تشرکوا به شیأ و بالوالدین احساناً و بذی القربی و الیتامی والمساکین و الجار ذی القربی و الجار الجنب و الصاحب بالجنب و ابن السبیل و ما ملکت ایمانکم ان الله لا یحب من کان مختالاً فخورا». در آیه فوق خداوند جایگاه همسایه را چه از خویشاوندان و چه از غیرخویشاوندان باشد در کنار خود و پدر و مادر قرار داده است که اهمیت موضوع را می‌رساند، تأکید روایات معصومین (ع) مفسر و مبین احترام و احسان و نیکی موردنظر قرآن است. امام سجاد (ع): «و اما حق همسایه به تو آن است که در غیابش او را حفظ کنی و در حضورش او را اکرام نمایی و اگر مورد ظلم و تعدی واقع شد او را یاری کنی و آبرویش را حفظ نمایی، پس اگر بدی از او دانستی بپوشان و اگر دانستی که او نصیحت تو را می‌پذیرد او را نصیحت کن... و با او معاشرت نیکو و کریمانه داشته باش»(۵) امام صادق(ع) از رسول خدا نقل می‌کند که: «چهل خانه از جلو و چهل خانه از پشت سر و چهل خانه راست و چهل خانه چپ همسایه محسوب می‌شوند»(۶) و مثل همین روایت از امام باقر(ع) نیز نقل شده است.

جالب این که قرآن در آیه فوق علاوه بر ذکر همسایه نزدیک تصریح به حق همسایگان دور کرده است زیرا کلمه همسایه معمولاً مفهوم محدودی دارد و تنها همسایگان نزدیک را دربرمی‌گیرد. لذا برای توجه دادن به وسعت مفهوم آن از نظر اسلام راهی جز این نبوده که نامی از همسایگان دور نیز صریحاً برده شود و نیز ممکن است منظور از همسایگان دور، همسایگان غیرمسلمان باشد. زیرا حق جوار (همسایگی) در اسلام منحصر به همسایگان مسلمان نیست و غیر مسلمانان را نیز شامل می‌شود (مگر آنهایی که سر جنگ داشته باشند). حق جوار در اسلام به قدری اهمیت دارد که پیامبر خدا فرمود: جبرئیل پیوسته مرا درباره همسایه سفارش می‌کرد تا جایی که گمان بردم بزودی او را ارث بر (همسایه‌اش) خواهد کرد. (۷)

در دنیای صنعتی امروز که همسایگان کوچکترین خبری از هم ندارند و گاه می‌شود دو همسایه حتی پس از گذشت سالها نام یکدیگر را نمی‌دانند، این دستور بزرگ اسلام درخشندگی خاصی دارد و اهمیت فوق‌العاده‌ای برای مسائل عاطفی و تعاون انسانی قائل شده است، در حالی که در زندگی ماشینی عواطف روز به روز تحلیل می‌روند و جای خود را به سنگدلی می‌دهند.

● ادب در مقابل پدر و مادر

در میان بستگان و خویشاوندان پدر و مادر از جایگاه بسیار مهمی برخوردارند و به خاطر این جایگاه، خداوند حقوق ویژه‌ای را برای آنها در نظر گرفته است که باید توسط فرزندان رعایت شود در سوره مبارکه اسراء با اشاره به جایگاه خود و امر به عبادتش فرمان به رعایت ادب در مقابل پدر و مادر که واسطه خلقت فرزندان هستند می‌کند و می‌فرماید: «و قضی ربک الاتعبدوا الا ایاه و بالوالدین احساناً اما یبلغن عندک الکبراحدهما او کلاهما فلاتقل لهما اف و لا تنهر هما و قل لهما قولاً کریما» «... و به پدر و مادر نیکی کنید، اگر یکی یا هردوی آنها نزد تو به پیری رسیدند به آنها «اف» مگو و بر سر آنها فریاد مزن و با آنها به نیکویی سخن بگو و از راه مهربانی جانب فروتنی برایشان فروگذار و بگو: پروردگارا همچنان که مرا در کوچکی پرورش دادند تو هم به آنان احسان کن.» (۸)

در این آیه شریفه عالی‌ترین رتبه ادب را به مردم گوشزد نمود تا با آن پدر و مادر خویش را مورد عطوفت و مهربانی قرار دهند. بنابراین آیات رعایت ادب در مقابل پدر و مادر این است که صدای خود را جلوی آنها بلند نکنیم، حتی «اف» به آنها نگوییم و گفتارمان نیک و مؤدبانه باشد. بال‌های رحمت خود را در مقابلشان بگسترانیم و کمال عطوفت و مهربانی را در رفتار با آنها پیشه کنیم و در نهایت برایشان دعا کنیم که ای خدای رحمان و رحیم همانگونه که این دو در طفولیت که من ضعیف و ناتوان بودم به من کمک کردند به آنها رحم کن. با دقت در مفاهیم نورانی آیات سوره لقمان نیز دریافت می‌شود که خداوند مقدر نمود بندگانش جایگاه و مقام پدر و مادرشان را در کنار خود او بدانند و با توجه به صدمات و زحمات فراوانی که متحمل شدند تا او را بزرگ کنند به یاد داشته باشند، دوران حمل مادر، وضع حمل طاقت‌فرسا و دوران شیردهی و مشکلات مخصوص به خود را فراموش نکنند و در برخوردها با ملاحظه ایام گذشته، مقام و زحمات آن دو نهایت ادب را مراعات نمایند. بنابراین معرفت حق خدا و جایگاه پدر و مادر و رعایت ادب از آموزه‌های بسیار مهم قرآن کریم است که می‌تواند منشأ اثر فراوان در انسجام خانواده و جلوگیری از هم گسیختگی آن کند. عموماً منشأ نابسامانی‌های اجتماعی از خانواده شروع می‌شود که باعث اصلی آن فقدان ادب خانواده است. رعایت آداب و تعالیم قرآن می‌تواند بنیادهای خانواده را تقویت و حفظ کند و ازهم پاشیدنش جلوگیری نماید.

منابع در دفتر روزنامه موجود است.