آنچه درباره چك باید بدانیم

نقش اساسی و كلیدی چك, در گردش امور اقتصادی و استفاده از آن بعنوان قائم مقام پول قابل انكار نیست علیرغم صدور چكهای بدون محل, افراد عادی از قوانین مربوط به چك و حقوق صادركنندگان یا دارندگان چك اطلاع دقیقی ندارند

چك رایج‎ترین وسیله پرداخت می‎باشد و غالب افراد به نحوی از انحاء با آن سر و كار دارند. با این حال صدور چكهای بی‎محل از مشكلات عمدهٔ مردم و محاكم دادگستری است. نقش اساسی و كلیدی چك، در گردش امور اقتصادی و استفاده از آن بعنوان قائم مقام پول قابل انكار نیست. علیرغم صدور چكهای بدون محل، افراد عادی از قوانین مربوط به چك و حقوق صادركنندگان یا دارندگان چك اطلاع دقیقی ندارند.

به همین دلیل چك را می‎توان از جمله مسائلی برشمرد كه نیاز به بررسی حقوقدانان صاحب‎نظر داشته و تشریح ظرایف آن در حوزه وظایف آنان قرار دارد.

لیكن این موضوع سبب آن نمی‎شود كه سایر اشخاص كه به نحوی از انحاء با چك سر و كار دارند از یادگیری مفاهیم و قوانین مربوط به آن غفلت نمایند چرا كه در غیر این صورت نوعاً خسارات غیرقابل جبرانی متوجه دارندگان چك می‎شود و بدین لحاظ لازم است كه قبل از قرارگرفتن در شرایط دشوار جهت وصول وجه چكهای در اختیار، چاره كار را پیش‎بینی نموده و تمهیدات لازم را فراهم نمایند.

هدف نوشتار حاضر علاوه بر تلاش در جهت آشنایی بیشتر با آخرین مصوبه قانونی درخصوص چك، این است كه خوانندگان محترم كه به نحوی در مقام انعقاد قرارداد با اشخاص حقیقی و حقوقی می‎باشند و یا به نحوی در امر فروش محصولات شركتها فعالیت می‎نمایند به این نكته آگاهی یابند كه امروز دیگر چك به تنهایی تضمین مناسبی برای بازپرداخت دیون و انجام تعهدات اشخاص نمی‎باشد و لذا بایستی در اخذ آن از اشخاص نهایت مراقبت را نموده و در موارد ضروری از راهنمایی‎های ارائه‎شده در متن نوشتار استفاده شود تا از این رهگذر آسیب‎های احتمالی را به حداقل برسانیم.

● تعریف چك:

طبق ماده ۳۱۰ قانون تجارت چك نوشته‎ای است كه به موجب آن صادركننده وجوهی را كه در نزد بانك دارد كلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار می‎نماید. چك در موقع صدور قائم به سه شخص است: ۱- صادركننده ۲- بانك ۳- كسی كه چك در وجه او صادر می‎شود و می‎تواند وجه آن را از بانك دریافت دارد.

● صورت چك:

به موجب ماده ۳۱۱ قانون تجارت در چك باید محل و تاریخ صدور قید شده و به امضای صادركننده برسد. چك ممكن است در وجه حامل یا شخص معین یا به حواله كرد باشد.

۱. محل صدور : در اوراق چك موجود قید محل صدور پیش‎بینی نشده است. هرگاه محل صدور چك در روی چك قید نشود به نظر می‎رسد می‎توان محل شعبه بانك را كه در روز چك قید شده و چك بر عهده آن صادر می‎شود را محل صدور چك محسوب داشت. مگر اینكه دارنده چك ثابت نماید كه چك در محل دیگری صادر شده است.

۲. تاریخ صدور : تاریخ صدور چك باید به تعیین روز و ماه و سال باشد. بهتر است به حروف نوشته شود ولی بانكها چكی كه تاریخ آن به عدد نیز نوشته شده باشد را قبول می‎كنند. بانكها از قبول و پرداخت چكی كه تاریخ صدور (سررسید) نداشته باشد خودداری می‎كنند.

۳. نام و امضای صادركننده : چكی كه از طرف صادركننده امضاء نشده باشد فاقد ارزش است. علاوه بر آن امضای صادركننده بر روی چك باید با نمونه امضای وی كه در بانك مربوط موجود است در حدود عرف بانكداری مطابقت داشته باشد. در غیر اینصورت بانك از پرداخت وجه خودداری خواهد كرد.

۴. مبلغ چك : مبلغ چك به حروف و عدد هر دو نوشته می‎شود. در صورت وجود اختلاف بین آنها بانك از پرداخت وجه چك خودداری می‎نماید.

برای رفع اختلاف صادركننده می‎تواند مبلغ صحیح را در پشت چك وشته و امضاء نماید. در صورت وجود قلم‎خوردگی یا تصحیح اشتباه یا تغییر در متن لازم است كه صحیح آن در پشت چك نوشته شده و به وسیله صادركننده امضاء گردد.

● انواع چك:

به موجب ماده ۱ قانون صدور چك انواع چك عبارتند از: چك عادی، چك تأیید شده، چك تضمین شده و چك مسافرتی.

▪ تذكر : باید دانست كه معضلات ناشی از تخلف‎ها بیشتر خاص چكهای نوع عادی است.

۱- چك عادی: چكی است كه اشخاص عهده بانكها به حساب جاری خود صادر و دارنده آن تضمینی جز اعتبار صادركننده آن ندارد. اگر حساب جاری صادركننده موجودی داشته باشد بانك وجه چنین چكی را به شرطی كه تنظیم آن ایراد نداشته و امضای صادركننده با نمونه امضای وی كه در بانك موجود است در عرف بانكداری مطابقت داشته باشد به دارنده آن پرداخت می‎كند. در صورتی كه موجودی حساب صادركننده چك نزد بانك كمتر از مبلغ چك باشد به تقاضای دارنده چك بانك موظف است مبلغ موجود در حساب را به دارنده چك بپردازد و برای كسری مبلغ گواهی عدم پرداخت صادر كند.

۲- چك تأیید شده : چكی است كه اشخاص عهده بانكها به حساب جاری خود صادر و توسط بانك پرداخت وجه آن تأیید می‎شود. بانك وقتی چك را تأیید می‎كند كه صادركننده معادل وجه چك در حساب خود موجودی داشته باشد. بعد از تأیید چك بانك معادل مبلغ آن را در حساب صادركننده مسدود می‎كند چون در این صورت بانك مسؤول پرداخت آن است لذا تا زمانی كه چك قابل مطالبه می‎باشد مسدود بودن مبلغ مزبور را حفظ می‎نماید.

۳- چك تضمین ‎شده : چكی است كه توسط بانك به عهده همان بانك به درخواست مشتری صادر و پرداخت وجه آن توسط بانك تضمین می‎شود. در این نوع چك بانك متعهد پرداخت وجه چك می‎باشد. باید درنظر داشت كه در چك تضمین شده نیز بانك معادل وجه چك، موجودی حساب مشتری مربوط را برای پرداخت آن اختصاص می‎دهد.

۴- چك مسافرتی : چكی است كه توسط بانك صادر و وجه آن در هریك از شعب آن بانك یا توسط نمایندگان و كارگزاران آن پرداخت می‎گردد. كسی كه چك به نام او صادر شده در موقع تحویل گرفتن روی آن را امضاء می‎كند. و در موقع دریافت وجه آن امضای دیگری در روی چك می‎نماید. بانك درصورتی وجه چك را می‎پردازد كه دو امضای مزبور با یكدیگر مطابقت داشته باشد.

● محل چك:

محل چك وجوهی است كه صادركننده در حساب خود نزد بانك دارد. بنابراین محل چك ممكن است وجوه نقدی صادركننده یا اعتباری باشد كه از طرف بانك در اختیار او قرار گرفته است. طبق ماده ۳ قانون چك صادركننده چك باید در تاریخ مندرج در آن معادل مبلغ مذكور در بانك وجوه نقد داشته باشد.

● نوشتن مطالب متفرقه بر روی چك:

ممكن است در روی چك مطالب دیگری از قبیل اینكه وجه چك راجع به فلان معامله است و غیره توشته شود. این نوشته‎ها در اعتبار چك مؤثر نیست. هرگاه در متن چك شرطی برای پرداخت ذكر شده باشد بانك به آن شرط ترتیب اثر نخواهد داد.

● چك بی‎محل (بلامحل):

▪ چك در دو صورت بی‎محل است:

۱- وقتی كه صادركننده در تاریخ صدور چك در حساب مربوط به آن كه در بانك دارد معادل مبلغ چك موجودی داشته ولی بعداً تمام یا قسمتی از وجهی را كه به اعتبار آن چك صادر كرده است از بانك خارج نماید.

در صورتی كه موجودی حساب صادركننده چك نزد بانك كمتر از مبلغ چك باشد به تقاضای دارنده چك بانك مكلف است مبلغ موجود در حساب را به دارنده چك بپردازد. در این صورت چك مزبور نسبت به مبلغی كه پرداخت نگردیده بی‎محل محسوب خواهد شد. بدین ترتیب باید گفت كه چك ممكن است كلاً یا بعضاً بی‎محل باشد.

۲- وقتی كه صادركننده در تاریخ صدور چك در حساب مربوط به آن كه در بانك دارد معادل مبلغ چك موجودی نداشته باشد.

▪ چك در حكم بی‎محل:

چك در حكم بی‎محل چكی است كه حساب صادركننده چك مسدود بوده وی با علم به این مسدودبودن مبادرت به صدور چك كرده باشد (ماده ۱۰ ثانون صدور چك).

● چك غیرقابل پرداخت:

▪ چك از جمله در موارد زیر غیرقابل پرداخت خواهد بود:

۱- هرگاه صادركننده دستور عدم پرداخت چك را به بانك بدهد، در موارد خاص مذكور در ماده ۱۴ قانون صدور چك كه شامل موارد ذیل می‎گردد : الف ـ چك مفقود شده باشد. ب ـ چك سرقت شده باشد ـ ج – چك جعل شده باشد یا از طریق كلاهبرداری یا خیانت در امانت یا جرائم دیگری تحصیل گردیده باشد.

۲- هرگاه امضای صادركننده در چك با نمونه امضای وی در بانك طبق عرف بانكداری مطابقت نداشته باشد.

۳- هرگاه در متن چك قلم‎خوردگی وجو.د داشته باشد.

۴- هرگاه در مندرجات چك اختلاف وجود داشته باشد.

۵- هرگاه چك به علت نبود موجودی صادركننده بی‎محل باشد. درخصوص بند یك فوق صادركننده چك موظف است برای پیشگیری از پرداخت وجه آن توسط بانك به ترتیب زیر عمل نماید.

● دستور عدم پرداخت:

به موجب ماده ۱۴ قانون صدور چك صادركننده چك یا ذینفع یا قائم مقام قانونی آنها با تصریح به اینكه چك مفقود یا سرقت یا جعل شده یا از طریق كلاهبرداری یا خیانت در امانت یا جرائم دیگری تحصیل گردیده می‎تواند كتباً دستور عدم پرداخت وجه چك را به بانك بدهد.

ذینفع در این مورد كسی است كه چك به نام او صادر یا پشت‎نویسی شده یا چك به او واگذار گردیده یا چك در وجه حامل به او واگذار گردیده است.

● تكالیف بانك:

پس از این‌كه دستور عدم پرداخت چك به امضای صادركننده یا ذینفع یا قائم مقام آن‌ها به بانك تسلیم شد بانك، پس از احراز هویت دستور دهنده از پرداخت وجه آن خودداری خواهد كرد. در صورت مراجعۀ دارندۀ چك نیز بانك گواهی عدم پرداخت را با ذكر علت، صادر و تسلیم می‎نماید (ماده ۱۴). ضمناً بانك مكلف است در موردی كه دستور عدم پرداخت مطابق ماده ۱۴ قانون صدور چك صادر می‎شود وجه چك را تا تعیین تكلیف آن در مرجع رسیدگی یا انصراف دستوردهنده در حساب مسدودی نگاهداری نماید.

در صورتی‌كه دستوردهنده ظرف یك هفته گواهی تقدیم شكایت خود را به مراجع قضایی تسلیم بانك ننماید بانك مكلف است در صورت تقاضای دارندۀ چك، وجه آن را پرداخت كند.

● تكلیف دستور دهنده:

كسی كه به بانك دستور عدم پرداخت چك را می‎دهد اعم از صادركننده یا ذینفع یا قائم مقام آن‌ها، مكلف است شكایت خود را به مراجع قضایی تسلیم و حداكثر ظرف مدت یك هفته گواهی تقدیم شكایت خود را به بانك تسلیم نماید. در غیر این صورت پس از انقضای مدت مذكور، بانك باید از محل موجودی به تقاضای دارندۀ چك وجه آن را پرداخت كند.

● حق شكایت دارندۀ چك و مجازات دستوردهنده:

دارندۀ چك می‎تواند از كسی كه دستور عدم پرداخت داده، شكایت كند. هرگاه خلاف ادعایی كه موجب عدم پرداخت شده ثابت گردد دستوردهنده به حبس تعزیری از شش ماه تا دو سال و ممنوعیت از داشتن دسته چك به مدت دو سال یا در صورتی كه صادركنندۀ چك اقدام به صدور چك‌های بلامحل نموده باشد به مجموع مبالغ مندرج در متون چك‌ها و نیز پرداخت كلیۀ خسارات وارد شده به دارندۀ چك محكوم خواهد شد.

● چك وعده‌دار:

چك وعده‎دار، چكی است كه تاریخ مؤخر داشته باشد مانند آن‌كه چك در روز اول دی‌ماه ۱۳۸۳ صادر شود ولی تاریخی كه بر روی چك نوشته شده روز اول بهمن‌ماه ۱۳۸۳ باشد. قانون تجارت تصریح می‎كند كه پرداخت وجه چک نباید وعده داشته باشد (ماده ۳۱۱ ).

می‎توان برای این نوع چك، گواهی عدم پرداخت صادر نمود. واگذاری چك وعده‎دار برای وصول در بانك‌ها مجاز نیست مگر طوری باشد كه در زمان رسیدن چك به بانك، دیگر وعده‎دار نباشد.

منطبق با آخرین تغییرات قانون مزبور در مصوبه ۲/۶/۱۳۸۲ مجلس شورای اسلامی

---