امانت بین كتابخانه ها

در ایران, نظام امانت بین كتابخانه ای از سال ۱۳۴۸ توسط مركز اسناد و مدارك علمی راه اندازی شد در حال حاضر نیز كتابخانه های كشور می توانند از طریق مركز اطلاعات و مدارك علمی در این سیستم وارد شوند و با استفاده از فهرستگان های رایانه ای منتشر شده توسط مركز از خدمات آن بهره گیرند

این مقاله ضمن ارائه تعریفی از نظام امانت بین كتابخانه ه‎ای, به بررسی تاریخچهٔ آن می‎پردازد و سپس این سیستم را در كشورهای در حال توسعه از جمله ایران مورد بررسی قرار می‎دهد. روند انجام امانت بین كتابخانه‎ای با استفاده از روش مصاحبه و گفتگو به دنبال آمده و سپس, تأثیر نظام‎های رایانه‎ای بر خدمات امانت و در نهایت بخش امانت كتابخانه بریتانیا به عنوان بزرگ‎ترین مركز ارائه این گونه خدمات در سطح جهانی مورد مطالعه قرار گرفته است.

این نوشتار با ارائه پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت امانت بین كتابخانه‎ای در ایران به پایان می‎رسد.در طرح امانت بین كتابخانه‎ای, استفاده‎كنندهٔ یك كتابخانه یا نظام اطلاعاتی می‎تواند مواردی را كه در كتابخانهٔ مبدأ یافت نمی‎شود از كتابخانهٔ مقصد به امانت گیرد. اكثر كتابخانه‎ها در این طرح كه ممكن است محلی, منطقه‎ای, ملی یا بین‎المللی باشد مشاركت دارند. (۱) به گفته موریس گفلند "حتی كتابخانه‎های بزرگ هم باید در نظام امانت بین كتابخانه‎ای شركت داشته باشند, زیرا امروزه كتابخانه‎ای كه بتواند در تمام زمینه‎های دانش بشری درای جامعیت باشد وجود ندارد." (۲)

● تاریخچه امانت بین كتابخانه‎ای

در سال ۱۸۷۶ "ساموئل گرین" در نامه‎ای به سردبیر "مجله كتابداری" (۳) پیشنهادی مبنی بر اتكای كتابخانه‎های به یكدیگر در برآوردن نیاز مراجعان ارائه داد كه بر اساس آن, كتاب‎های یك كتابخانه برای مدتی كوتاه به مراجعان كتابخانهٔ دیگر امانت داده شود. (۴) نظام امانت بین كتابخانه‎ای به شیوه جدید با پیشرفت حرفه كتابداری در امریكا در اواخر قرن نوزدهم شكل عملی به خود گرفت.در فاصله سال‎های ۱۹۰۰ تا ۱۹۱۵ كه اولین قانون مربوط به امانت بین كتابخانه‎ای توسط انجمن كتابداری امریكا تصویب شد, حدود ۱۹ مقاله در این زمینه با همكاری و سردبیری دیویی در "مجله كتابداری" به چاپ رسید.در سال ۱۹۱۳ همایشی در زمینه خدمات امانت بین كتابخانه‎ای توسط انجمن كتابداری امریكا برگزار شد كه منجر به تصویب قانون امانت بین كتابخانه‎ای به صورت زیر در سال ۱۹۱۶ گردید:

۱. هدف

كمك به انجام امور پژوهشی

افزایش خدمات ارائه كتاب مناسب به خواننده مناسب

۲. منابعی كه به امانت داده نمی‎شود

كتاب‎های داستانی جدید

كتاب‎هایی كه متقاضی به آسانی در كتابخاخانه‎های مجاور خود بتواند به آن‎ها دسترسی یابد.

انتشارات جدیدی كه بتوان به آسانی از بازار خریداری كرد (در مورد كتابخانه‎های عمومی)

۳. دستورالعمل امانت

در این زمینه, دستورالعمل جامع و مفصلی به كتابخانه‎های عضو ارسال می‎گردد. متقاضیان باید فرم‎ها را به صورت ماشین شده یا خوانا, در كارت‎های استاندارد كتابخانه‎ها تكمیل كنند. هزینهٔ انجام امور به عهدهٔ كتابخانهٔ امانت گیرنده است.

۴. رعایت اصول ایمنی

كتابخانهٔ امانت‎گیرنده متعهد می‎گردد كه منبع به امانت گرفته را در محل كتابخانه مورد استفاده قرار دهد. (۵)

در سال ۱۹۳۶ در پنجاهمین نشست انجمن كتابداری امریكا پیشنهادهایی برای تغییر قوانین مذكور در جهت تقویت خدمات امانت بین كتابخانه‎ای ارائه شد, اما تا دهه بعد این تغییرات صورت عملی به خود نگرفت. در سال ۱۹۴۰ قانون جدید با تغییراتی به تصویب رسید. در این قانون, نظام امانت بین كتابخانه‎ای علاوه بر پژوهش, در خدمت اهداف غیرپژوهشی نیز قرار گرفت.از آنجا كه كم‎تر از ۲۰ درصد كتابخانه‎ها تا سال ۱۹۵۲ قانون فوق را پذیرفته بودند, در این سال سومین قانون امانت بین كتابخانه‎ای با تغییرات بیش‎تر به تصویب رسید. در سال ۱۹۶۸ چهارمین قانون نیز به اجرا درآمد و نهایتاً در سال ۱۹۷۰ دستورالعمل استفاده از خدمات امانت بین كتابخانه‎ای در ۱۱۶ صفحه منتشر گردید. براساس این قانون, از آنجا كه كتابخانه‎ها قادر به تهیه كلیه مدارك و منابع مورد نیاز مراجعان خود نیستند و از سوی دیگر, پیشرفت علم و دانش هدف اولیه آن‎ها است, استفاده از نظام امانت بین كتابخانه‎ای برای برآوردن نیازهای اطلاعاتی, آ,وزشی, پژوهشی, مطالعاتی و ... لازم است.

● امانت بین كتابخانه‎ای در كشورهای در حال توسعه

در نیجریه نظام امانت بین كتابخانه‎ای به گونه‎ای است كه هر كتابخانه, منابع خود را به سایر كتابخانه‎ها امانت می‎دهد و درب كتابخانه‎های دانشگاهی بر روی محققان غیردانشگاهی باز است و مراجعان می‎توانند از خدمات فتوكپی و میكروفرمی استفاده كنند. (۶) به علاوه, كپی مقالات مجلاتی كه در كتابخانه موجود نیستند از كتابخانه‎های داخل و خارج كشور نیز تهیه می گردد. در كشورهای مختلف افریقایی, به علت پاره‎ای مسائل از جمله خرابی دستگاه‎های فتوكپی, كمبود كاغذ,‌نبودن مجلات در محل خود, و ... استفاده از نظام امانت بین كتابخانه‎ای كتابخانه بریتانیا را ترجیج می‎دهند.شرایط موجود در كشورهای اسلامی عرب زبان مثل عربستان سعودی تقریباً به همین صورت است و علاوه بر فتوكپی مقالات, انواع میكروفرم‎ها نیز در نظام امانت بین كتابخانه‎ای, به شرط اجازه حق مؤلف, عرضه می‎گردند.

آمار موجود در كتابخانه دانشگاه نفت و معادن عربستان(۷) نشان می‎دهد كه در سال ۱۹۸۰ از ۱۷۵ مقاله درخواستی, ۱۶۸ مورد و در سال ۱۹۸۱ از ۲۰۷ درخواست, ۱۸۷ مورد در اختیار متقاضیان قرار گرفته است.نظام امانت بین كتابخانه‎ای در كتابخانه‎های دانشگاهی پاكستان, به علت كمبود بودجهٔ تهیه فتوكپی برای سایر كتابخانه ها از قوت زیادی برخوردار نیست؛ ولی در بعضی از شهرها مثل فیصل آباد، لاهور و كراچی كه مراكز دانشگاهی متعدد دارند، كتابخانه ها به توافق رسیده اند كه از سیستم امانت بین كتابخانه ای استفاده نمایند.در مالزی نظام امانت بین كتابخانه ای مطلوبی وجود دارد كه كلیه مراكز دانشگاهی از این نظام استفاده می‌كنند.كتابخانه ملی كشور مسئول انجام این امر است و خود نیز در آن مشاركت دارد. سخن آخر این كه در زمینه نظام استفاده می‎كنند. كتابخانه ملی كشور مسئول انجام این امر است و خود نیز در آن مشاركت دارد. سخن آخر این كه در زمینه نظام امانت بین كتابخانه‎ای, كنفرانس‎های متعددی در كشورهای در حال توسعه برگزار گریده است. در سال ۱۹۶۰ "سمینار منطقه‎ای كتابشناسی, اسناد و تبادل انتشارات در كشورهای امریكای لاتین" در مكزیك برگزار شد كه تأكید آن بر همكاری بین كتابخانه‎های دانشگاهی بود. (۸) در سال ۱۹۹۰ نیز "كنفرانس كتابداران عربستان سعودی" و "مؤسسه تحقیقات علمی كویت" برگزار شد كه تأكیدشان بیش‎تر بر همكاری بین كتابخانه‎های كشورهای خلیج‌فارس بود.

● نظام امانت بین كتابخانه‎ای در ایران

در ایران, نظام امانت بین كتابخانه‎ای از سال ۱۳۴۸ توسط مركز اسناد و مدارك علمی راه‎اندازی شد. در حال حاضر نیز كتابخانه‎های كشور می‎توانند از طریق مركز اطلاعات و مدارك علمی در این سیستم وارد شوند و با استفاده از فهرستگان‎های رایانه‎ای منتشر شده توسط مركز از خدمات آن بهره گیرند.(۹)در سال ۱۳۷۳ "طرح تعمیم خدمات كتابخانه‎های تخصصی به افراد غیرعضو" آن كتابخانه به صورت آزمایشی توسط مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران در كتابخانه‎های تخصصی و دانشگاهی ایران به اجرا درآمد. به موجب این طرح, اعضای هیئت علمی و دانشجویان كارشناسی ارشد و دكتری دانشگاه‎های مختلف می‎توانند از خدمات كتابخانه‎ای مراكز آموزشی و تخصصی غیر از دانشگاه خود, با ضوابط مشخص استفاده نمایند. (۱۰)علاوه بر این، اغلب كتابخانه های دانشگاهی ایران از نظام امانت بین كتابخانه ای كتابخانه بریتانیا استفاده می كنند. به هر حال، استفادهٔ صحیح از این نظام و سایر نظام های امانت بین كتابخانه ای به شرطی انجام پذیر است كه روش كار برای متقاضی و كتابدار روشن باشد.

منابع

۱. Harrod’s Librarians Glossary & Reference Book. ۷th ed. Aldershot. Eng. Gower, ۱۹۹۰.P. ۳۱۸

۲. Gelfand, Moris (۱۹۶۸). University Libraries for Developing Countries. Paris: UNESCO. P. ۱۱۳.

۳. Library Journal

۴. Encyclopedia of Library & information Science. New York: Marcel Dekker, ۱۹۷۴ Vol. ۱۲. P. ۱۹۷.

۵. Lbid. P. ۱۹۸

۶. Bankole, E.B. (۱۹۶۷). "Education Explosion and University Library Development in Nigeria". In Nigerian Libraries vol. ۳. No. ۱. P. ۵.

۷. King Fahd University of Petrolium & Minerals

۸. Ahmad Nazir (۱۹۸۴). University Library Practices in Developing Countries. London: Kpl, PP. ۱۶۳ - ۱۶۸

۹. طرح جدید امانت بین كتابخانه‎ای. تهران: مركز اطلاعات و مدارك علمی. ]بی‎تا[. ص ۲.

۱۰. راهنمای طرح تعمیم خدمات كتابخانه‎های تخصصی به افراد غیرعضو. تهران. مركز اطلاعـات و مدارك علمـــی. ]بی‎تا[. ص ۱- ۴.

۱۱. Boucher, Virginia (۱۹۸۷). "The Interlibrary Loan Inteview" in Bill Katz & Ruth A. Fraley, Reference Service Today: From Interview to Burnout. New York: Haworth Press, ۱۹۸۷ PP. ۸۹ – ۹۵

۱۲. Sarah Thomson (۱۹۸۲). Interlibrary Loan Procedure Mannual Chicago: Aln.

۱۳. Nitecki, Dannla (۱۹۷۰). "Impact of an Online Circulation System on Inlerlibrary Services". In Special Libraries. ۷۳ (Jan ۸۲) PP. ۶-۱۱.

۱۴. De Gennaro, Richard (۱۹۸۲). "Libraries Technology and Information Marketplace". In Library Journal ۱۰۷ PP.۱۵ ۴۵-۵۴ .

۱۵. Kanamugire, Athanase B. (۱۹۹۳) . "Impact of CD-ROM Database Searching on Interlibrary Loan: Thr experience of a Scientific and Technological Library in a Developing country." In Journal of Interlibrary Ioan, Document Delivery & Information Supply Vol.۴, no.۱ PP.۲۵-۳۴

۱۶. British Library Document Supply Center (BLDSC)

۱۷. BLDSC. International Customer Handbook. ۲nd ed. ۱۹۹۵.P.۱-۲

۱۸. Ibid. Chap۷

۱۹. BLAISE

۲۰. مهرداد, جعفر (۱۳۷۲). تكنولوژی پل‎های اطلاعاتی. در اطلاع‎رسانی دوره دهم (جدید) شماره ۲ و ۳ ص.۲۴.

۲۱. BLDSC. CD ROM Catalog ۱۹۹۵. P.۱۲-۱۴

نوشته: فرزانه فرزین – ركن‎ الدین احمدی لاری

اعضای هیئت علمی دانشكده ادبیات و علوم انسانی, دانشگاه شیراز

---