باغ وحش شیشه ای

سهم حیوانات از حضور در فیلم های سینمای ایران چقدر است

در حالی‌که سینمای جهان و بخصوص فیلم‌های آمریکایی،سالانه فیلم‌های بسیاری درباره حیوانات یا با حضور آنها روانه اکران عمومی می‌کند،سینمای ایران از زمان شکل‌گیری تا کنون فیلم‌های اندکی را به خود دیده که در آنها حیوانات نقش اصلی یا دست‌کم نقشی تعیین‌کننده و پیش‌برنده در داستان ایفا کنند. بی‌شک بخش عمده‌ای از این کاستی در سینمای ایران، به اعتقادات مذهبی ایرانیان و رعایت احکام دینی شامل نجس‌بودن برخی حیوانات و پرهیز از تماس با آنها بازمی‌گردد.از طرفی در جامعه ما، برخلاف جوامع اروپایی و آمریکایی،وابستگی عاطفی به حیوانات و نگه‌داری از آنها در محیط خانه و خانواده،چندان مرسوم نیست و از این‌رو،دغدغه‌های موضوعی برای پرداختن به داستان‌هایی با محوریت موجودات غیرانسانی،جایگاهی نزد سینمادوستان ایرانی ندارد و دلیل سوم اینکه،سینمای ایران مانند خیلی از نیازهای فنی،تجربی و هنری دیگر که هنوز به آنها دسترسی پیدا نکرده،در حوزه تربیت و آموزش حیوانات برای ایفای نقش‌های سینمایی با فقدان نیروی متخصص روبه‌روست؛نیرویی که مهم‌ترین نیاز این ژانر سینمایی است.

با این همه،گویا امروز سهم سینمای ایران از حیوانات،فقط به کاربرد نام کنایی و تعبیرگونه آنها در عنوان فیلم‌ها ختم می‌شود.گرچه با وجود دشواری‌هایی که این نوع فیلمسازی دارد،هنوز کارگردان‌های جسوری پیدا می‌شوند که سراغ فیلم‌هایی با موضوعات حیوانات بروند.از جمله «مهدی برقعی»،که چند روز پیش خبر رسید تازه‌ترین فیلم خود را با عنوان «مزرعه کودکی» و حضور یک بچه‌گوزن کلید زد.همچنین «ناصر رفایی» چندی پیش فیلمبرداری واپسین ساخته سینمایی‌اش به نام «چتر سبز» را با استفاده از یک خرس به پایان برد. به همین بهانه،نگاهی داریم به برخی از مهم‌ترین فیلم‌هایی که در ایران با حضور شخصیت‌های حیوانی ساخته شده‌اند.

● طوقی

مرحوم «علی حاتمی» در سال ۱۳۴۹ فیلمی ساخت بر اساس باورهای خرافی مردم ایران مبنی‌بر اینکه «طوقی» پرنده بدیمنی است و اگر کسی از آن نگه‌داری کند،گرفتار عاقبت شومی خواهد شد.در تمام طول این فیلم که با نمایی از کفترپرانی و شکار طوقی توسط چند جوان علاف روی بام خانه‌ها آغاز می‌شود،گرچه حرف و تصاویری از کبوترها در میان است اما در واقع طوقی بهانه‌ای است برای پرداختن به بخشی از آیین‌ها و سنت‌های ملی و بومی و همچنین روایت یک درام عاشقانه و اجتماعی که حاتمی آن را به شاعرانه‌ترین شکل ممکن در فیلم خود گنجاند.

با این‌حال،در سکانس‌های بسیاری از این فیلم،کبوترها و بخصوص طوقی در دست شخصیت‌های اصلی دیده می‌شود.«طوقی» شاید یکی از نخستین فیلم‌هایی است که در سینمای ایران با محوریت یک حیوان خانگی ساخته شد.در فیلم «گوزن‌ها» نیز،مسعود کیمیایی در سکانس بازداشت «سیّد»، به توقیف یک فرد کفترباز و کبوترهایش پرداخته،ولی کبوترهای اسیر در قفس، با شیطنت پسربچه‌ای آزاد می‌شوند.پرندگان در سینمای ما،سهم عمده‌ای از حضور حیوانات را به خود اختصاص داده‌اند.قناری، طوطی،کبوتر،چلچله، بلبل و پرندگانی از این دست،در فیلم‌های ایرانی مونس شخصیت‌ها بوده و حضوری نمادین و معنوی داشته‌اند.گاهی نیز پرندگانی مانند عقاب، باز و شاهین هم در معدود فیلم‌هایی کاربرد داشته‌اند،منتها از این پرندگان وحشی در جهت معکوس استفاده شده و اغلب روی شانه افراد خبیث و منفی فیلم نشسته‌اند.

● گاو

از مهم‌ترین فیلم‌های کارنامه سینمایی «داریوش مهرجویی» که همچنان دیدنی است و طرفدارانی در سینما دارد.«گاو» از معدود فیلم‌هایی است که پیش از انقلاب ساخته شد اما پس از انقلاب نیز به نمایش عمومی درآمد.مهرجویی که همیشه در جریان فیلمسازی خود به اقتباس‌های ادبی توجه داشته،این فیلم را نیز بر اساس داستانی از کتاب «عزاداران بَیَل» نوشته زنده‌یاد «غلامحسین ساعدی» ساخت.«گاو» درباره «مش‌حسن» است که به گاو خود بسیار علاقه دارد،تا حدی که وقتی گاوش تلف می‌شود،نمی‌تواند مرگ او را بپذیرد و در یک تاثیر روانی،خودش را گاو مش‌حسن می‌پندارد.اینجا نیز گاو،در همان صحنه‌های نخستین فیلم می‌میرد و از آن فقط یک نام تا پایان فیلم باقی می‌ماند.البته نباید فراموش کرد که حضور حیوانات،از دیگر کلیشه‌های ثابت مهرجویی در بیشتر فیلم‌های اوست.گوسفند در «هامون»،الاغ در «آسمان محبوب» و ماهی،گربه،مرغ و خروس در «مهمان مامان» برخی از این نمونه‌هایند.با این‌حال،گاو از حیواناتی است که به دلیل اهلی‌بودن و طبقه‌بندی در دسته دام‌ها،در بسیاری از فیلم‌ها، به ویژه فیلم‌های روستایی کاربری فراوان داشته. کارگردان‌های دیگری هم بوده‌اند که از این حیوان در فیلم‌هایشان استفاده کرده‌اند.از جمله «کیومرث پوراحمد»،«علیرضا رییسیان» و «مهرشاد کارخانی» به ترتیب در فیلم‌های «گاویار»،«سفر» و «ریسمان باز» بنا بر ضرورت قصه، به ثبت تصاویری از این جانور پرداختند.

● یک مرد،یک خرس

به کارگرفتن جانوران وحشی در فیلم‌ها به دلیل خطرات احتمالی و جبران‌ناپذیری که در پی دارد، اغلب ریسک بزرگی برای سازندگان فیلم‌هاست. با وجود این،گاهی یک قصه می‌تواند آنقدر جذاب باشد که کارگردانی را مجاب کند به هر قیمت از حیوان مورد نظرش در فیلم استفاده کند. برای نمونه، «مسعود جعفری‌جوزانی» در سال ۱۳۷۱،«یک مرد،یک خرس» را با شخصیت محوری یک خرس ساخت که از قضا در زمان خود،فیلم خوش‌ساختی از کار درآمد. در سینمای جهان،فیلم‌های زیادی را می‌توان به خاطر آورد که خرس‌ها در آنها شخصیت اصلی را ایفا کرده‌اند اما در سینمای ایران،کمتر کسی به هوش و جذابیت‌های این حیوان وحشی توجه کرده است.گویا تا امروز غیر از جوزانی و اینک رفایی، کسی سراغ خرس‌ها نرفته است.البته سال گذشته،«خسرو معصومی» هم فیلمی به نام «خرس» در جشنواره فیلم فجر داشت که ربط مستقیم و چندانی به این حیوان نداشت.هرچند لازم به ذکر است مهدی برقعی هم برای تولید تله‌فیلم «مزرعه کودکی»،در آغاز یک توله‌خرس را در نظر داشته اما برای پرهیز از شباهت شخصیت با فیلم رفایی،خرس را به گوزن تغییر داد.«برقعی» در گپ‌وگفتی با «تهران امروز» خبر داد:«فیلمنامه‌نویس ما،قصه را با محوریت یک بچه‌روباه نوشته بود،ولی به این نتیجه رسیدیم که به‌خاطر خوی وحشی آن حیوان،استفاده از بچه‌روباه امکان‌پذیر نیست.ما انتخاب‌های دیگری هم داشتیم،مانند آهو،سمور و میمون که میمون جزو خط قرمزهای تلویزیون بود و نمی‌توانستیم از آن استفاده کنیم.»

اواخر سال‌های دهه شصت نیز،«کامبوزیا پرتوی» فیلم «گلنار» را با حضور دو شخصیت خرس ساخت که چون فیلم برای کودکان تولید می‌شد و در آن برهه زمانی،امکانات فنی و اجرایی به وفور امروز نبود، نقش شخصیت‌های خرس را دو بازیگر با پوشیدن لباس‌های عروسکی ایفا کردند.از این منظر، سینمای ایران سرشار از فیلم‌هایی کودکانه با محوریت شخصیت‌های حیوانی است که متاسفانه برای خلق آنها از عروسک،انیمیشین یا جلوه‌های ویژه کامپیوتری استفاده شده.«گربه آوزه‌خوان»،«شهر موش‌ها»،«شنگول و منگول»،«سرتو بدزد رفیق»،«تارزن و تارزان»،«جوجه‌اردک من» و «سیزده گربه روی شیروانی» از معروف‌ترین این فیلم‌ها هستند.در حالی که فیلم کودکانه و آمریکایی «دنیای قشنگ شارلوت» با موضوع زندگی یک بچه‌خوک در مزرعه،پر از حیوانات واقعی است که به زیبایی از آنها بازی‌های لازم گرفته شده است.

● مادیان

خانواده حیوانات اهلی مانند چهارپایان بارکش و سواری از دیرباز تاکنون بیشترین حضور را در فیلم‌ها داشته‌اند.چه بسا یک اسب،شخصیت محوری فیلمی مشهور بوده است.فیلم «اسب جنگی» استیون اسپیلبرگ و سریال پرمخاطب «اسب سیاه»،دو نمونه از بهترین‌های این دسته از آثار در سینمای جهانند.در سینمای ایران نیز اسب‌ها اغلب در فیلم‌های تاریخی و جنگی حضور مهم و مفیدی داشته‌اند اما یکی از فیلم‌های درخشان سینمای ایران با محوریت اسب‌ها،فیلم «علی ژکان» در سال ۶۴ به نام «مادیان» است؛فیلمی که در آن،گرچه مادیان موضوع اصلی بود اما نقش اول نبود. مادیان در این فیلم بهانه‌ای بود برای کشمکش بر سر اختلافات دو خانواده.آخرین نمونه از فیلم‌هایی که در آنها از حضور یک اسب استفاده شد، به جشنواره سی‌ام فیلم فجر برمی‌گردد.«من و زیبا» ساخته «فریدون حسن‌پور» فیلمی بود که داستان آن حول محور یک اسب می‌گشت.اسب جزو حیواناتی است که غیر از فیلم‌های جنگی و حماسی،از آن استفاده‌های مناسبی هم در فیلم‌های شهری و اجتماعی شده. برای نمونه می‌شود نام برد از فیلم‌های «سایه خیال»،«رد پای گرگ»،«یک بوس کوچولو»،«انتهای خیابان هشتم» و «دعوت» که در آنها،اسب کارایی ویژه‌ای داشته‌اند. با وجود این و به زعم برخی منتقدین، پررنگ‌ترین تصویری که از اسب‌ها در یک فیلم ایرانی نقش بسته،همانا «مادیان» است.«آنتونیا شرکا»(منتقد) درباره این فیلم به «تهران امروز» می‌گوید:«در فیلم ژکان، مادیان قرار نیست کار خاصی بکند.گرچه حضورش در فیلم خیلی مهم است اما حرکت خاصی ندارد که نیاز به هدایت و کارگردانی داشته باشد.داستان فیلم،یک موضوع درام و صحنه‌های ماتریالیستی دارد که سبب می‌شود مادیان در حالت طبیعی خود حضور داشته باشد.»

شرکا همچنین در مورد تولید فیلم‌هایی با حضور حیوانات در سینمای ایران می‌گوید:«به طور معمول، مشکلات اجرایی در چنین فیلم‌هایی مانع از استفاده حیوانات می‌شوند.لازم است برای این فیلم‌ها، حیوانات توسط مربیان متخصص تعلیم ببینند که این موضوع،هزینه تولید را افزایش می‌دهد.ضمن اینکه ایرانی‌ها در بعد حیوانات خانگی،غیر از پرنده‌ها،خیلی اهل نگه‌داشتن حیوانات دیگر نیستند اما خب نمونه‌های خوبی هم در سینما داشته‌ایم،مثل «بادکنک سفید»که یک ماهی در محوریت قصه قرار دارد.همچنین فیلم اول اصغر فرهادی(«رقص در غبار») که از مار در آن استفاده شد.در «بی‌تا»(هژیر داریوش) هم وابستگی شخصیت اصلی به پرنده‌ها دیده می‌شود. حیواناتی نظیر شتر و اسب در فیلم‌های ما،نقش ابزاری دارند و بیشتر در فیلم‌های تاریخی وجود داشته‌اند.»

● ... و نظر منتقدین

اگر بخواهیم از فیلم‌هایی که حیوانات در آنها به هر بهانه‌ای حضور دارند،نام ببریم، به فضا و زمان بیشتر برای مرور فهرستی بلندبالا نیاز داریم.«آواز گنجشک‌ها»،«بچه‌های آسمان»،«چیزهایی هست که نمی‌دانی»،«سیرک بزرگ»،«صبح روز هفتم»،«روزی که خواستگار آمد»،«رئیس»،«جاده‌های سرد»،«مار»،«زیر درخت هلو»،«سرود تولد» و «دیوار» شماری از فیلم‌هایی است که می‌توان در آنها از مار و موش و ماهی گرفته تا شتر و شترمرغ و گربه و گرگ و فیل و سگ و لاک‌پشت را با کارکرد و نقش و پیام‌های مختلف مشاهده کرد.این‌ها شاید مهم‌ترین فیلم‌هایی است که از حضور حیوانات در آنها به ذهن مخاطبان سینمای ایران می‌رسد اما درباره این ژانر نادر سینمای ما،منتقدین و کارگردان‌ها نظرات جالبی دارند.رامتین شهبازی در این‌باره به «تهران‌امروز» می‌گوید:«نگاه غالب فرهنگی کشور ما و نگاه دولتی حاکم بر سینما،وجود حیوانات در فیلم‌ها را برنمی‌تابد. به لحاظ دینی هم نگه‌داری از برخی حیوانات شهری و خانگی نجس به حساب می‌آید.آنهایی هم که در خانه‌شان سگ و گربه دارند، به نوعی غیرقانونی و غیرشرعی است.»

این منتقد فیلم با اشاره به فیلم «یک مرد،یک خرس» ادامه می‌دهد:«آن فیلم خیلی خوبی بود که در زمان خود نادیده گرفته شد اما مگر ما چقدر در سینمای ایران تنوع موضوع داریم؟در چنین فضایی، فیلمنامه‌نویس‌های ما ترجیح می‌دهند موضوعات تکراری و بی‌خطر را دنبال کنند.اگر روزی به تنوع موضوع در فیلم‌ها برسیم،آن وقت می‌شود به حضور حیوانات هم فکر کرد.از طرفی فشارهای دولتی روی نویسنده‌ها،هرچه را می‌نویسند،رد می‌کنند. بنابراین نوشته‌هایشان به مرور کانالیزه می‌شود و فقط یک چیز و یک مدل می‌نویسند.»شهبازی با اعلام اینکه «به نظر می‌رسد شرایط ممیزی در وضعیت فعلی سینما آنقدر دشوار شده که فیلمسازهای ما از موضوعات انسانی ناامید شده‌اند و به حیوانات رو آورده‌اند»،معتقد است:«در سینمای ما،ساز و کار زندگی حیوانات،خیلی جدی و رسمی نیست،ولی در خارج از کشور،سازمان حمایت از حیوانات وجود دارد و بر مبنای آن،می‌تواند درام‌های داستانی درباره حیوانات شکل بگیرد.» «مازیار فکری‌ارشاد»(منتقد) می‌گوید:«در خیلی از فیلم‌های حیوان‌محور سینمای جهان،شخصیت اصلی یک سگ است که در کشور ما از نظر شرع اسلام نجس است و نمی‌شود فیلمی درباره آنها ساخت.»مهدی برقعی(کارگردان فیلم «مزرعه کودکی») به حضور دامپزشک و مربی حیوانات در محل فیلمبرداری اشاره می‌کند و می‌گوید:«تاکنون تجربه ساخت چنین فیلمی را نداشته‌ام اما می‌توانم بگویم خیلی کار سختی است،چون کاراکتر اصلی فیلم ما،همین گوزن است.ضمن اینکه ما باید در زیستگاه طبیعی آن حیوان،یعنی جنگل‌های شمال باشیم.الان ما در جایی هستیم که محیطش برای گوزن ما آشناست و در آن محل،این گونه از گوزن شکار می‌شود.»

با تمام این تفاسیر،همچنان به نظر می‌رسد سهم سینمای ایران از حیوانات در فیلم‌ها،تنها استفاده از نام آنها در قالبی کنایی برای فیلم‌هاست و از قضا در این بخش،رکورد قابل‌توجه‌ای داریم. با مرور نام این فیلم‌ها،تلاش کنید عناوین دیگری به این فهرست بیفزایید:سگ‌کشی،لاک‌پشت،یوزپلنگ، عقرب، دندان مار،عقاب‌ها،مردی که موش شد،شب روباه،هشت‌پا،ملاقات با طوطی،اسب حیوان نجیبی است، ماهی‌ها عاشق می‌شوند،نیش و زنبور،زرد قناری،موش و...

احمدرضا حجارزاده