استفاده های نظامی از بیوتكنولوژی و مهندسی ژنتیك

انقلاب بیوتكنولوژی تكامل سلاح­های بیولوژیك را تسهیل نموده و سومین موج بزرگ فناوری در تاریخ توسعه جنگ­افزارهای شیمیایی و بیولوژیك خواهد بود در سرشت بیوتكنولوژی امكان استفادهٔ دوگانه نظامی و غیرنظامی نهفته است

در تحولات نظامی قرن گذشته كه ریشه در فناوری داشتند، شاخه­های مختلف علمی از جمله شیمی و فیزیك نوین عامل اصلی بوده­اند. روندهای كنونی حاكی از آن است كه تحول بعدی، ریشه در علم بیولوژی خواهد داشت.

انقلاب بیوتكنولوژی تكامل سلاح­های بیولوژیك را تسهیل نموده و سومین موج بزرگ فناوری در تاریخ توسعه جنگ­افزارهای شیمیایی و بیولوژیك خواهد بود. در سرشت بیوتكنولوژی امكان استفادهٔ دوگانه نظامی و غیرنظامی نهفته است. به تعبیر دیگر، بیوتكنولوژی تیغ دولبه­ای است كه هم می­تواند مفید و هم مضر باشد. در این مقاله روندهای مؤثر بر جنگ­های بیولوژیك آینده تصویر شده و سپس نتایج محتمل این روندها معرفی شده­اند.

باید خاطر نشان ساخت كه مباحث مطرح شده در این مقاله به هیچ وجه سعی در بزرگنمایی خطرات احتمالی تكنولوژی زیستی ندارد چرا كه چنین احتمالی در مورد هر تكنولوژی دیگر نیز وجود دارد؛ چه آنها كه امروزه كاربرد گسترده­ای در جوامع یافته­اند (مثل IT و مخابرات) و چه آنهایی كه در آینده مجال بروز خواهند یافت. این مقاله می­تواند توانمندی­های بالقوه بیوتكنولوژی در پیشبرد قابلیت­های دفاعی نوین را نیز نشان دهد؛ به­طوریكه متولیان دفاعی كشور، به پتانسیل­های بالقوهٔ این فناوری در جهت اهداف دفاعی (همچون واكسن­ها و آنتی­بیوتیك­ها) توجه خاصی مبذول نمایند:

● مقدمه

در جهان امروز، اهمیت روز­افزون دانش زیست­شناسی به­عنوان یك علم زیربنایی بر هیچكس پوشیده نیست. در اثر مطالعات عمیق و بررسی­های فراوان، مرزهای زیست­شناسی و یافته­های مربوط به شناخت طبیعت، به­گونه­ای دور از تصور گسترش یافته است. حجم اطلاعات حاصله و رشد روز­افزون آن نیز قابل مقایسه با هیچ دورانی نیست.

امروزه بیوتكنولوژی به­عنوان شاخه­ای از كاربردهای زیست­شناسی، نسبت به هر زمان دیگر پیشرفت نموده و به دلیل كاربردهایی كه در سلامت، بهداشت و اقتصاد دارد، اهمیت و ارزش روز­افزونی یافته است. این پیشرفت­های مهم در بیوتكنولوژی عمدتاً ناشی از پیشرفت در ابزارسازی و كاربرد آنها در توسعهٔ مرزهای زیست­شناسی است. شگرفترین پیشرفت­های این دانش و فن در عرصه­های اكولوژی، ژنتیك، میكروب­شناسی، زیست­شناسی مولكولی، زیست­شیمی، تكنولوژی­های كشت سلولی و مهندسی فرآیند حاصل شده است. ظهور علوم جدید ژنومیكس، پروتیومیكس و بیوانفورماتیك نیز در نتیجه­ این پیشرفت­ها بوده است.

علیرغم این پیشرفت­ها، اشتباه بزرگی خواهد بود اگر بیوتكنولوژی را صرفاً یك انقلاب علمی بدانیم؛ چرا كه "زایش صنعت" نیز به­عنوان بعد دیگر این فناوری نوین، از درجه اهمیت و اعتبار برخوردار است. اگر به این مساله توجه داشته باشیم كه در سرشت این تكنولوژی امكان استفادهٔ دوگانه نظامی و غیرنظامی نهفته است، می­توانیم اطمینان حاصل كنیم كه عوامل بیولوژیكی و محصولات جدیدی كه از پیشرفت در جهات غیرنظامی حاصل می­شوند، می­توانند دستكاری شده و در جهت اهداف نظامی بكار روند.

البته اگر بخواهیم به جنگ بیولوژیك و تاثیر بالقوهٔ تكنولوژی­های جدید بر آن بیاندیشیم، باید به خاطر داشته باشیم كه آنچه موردبحث ماست، یك نوع ویژهٔ سلاح و چگونگی تغییر آن نیست. ما دربارهٔ انواع مختلفی از سلاح‌های بالقوه، روش­های متفاوت و فراوان استفاده از آنها و روش­های متفاوتی كه برای تغییر آنها می­توان به كار برد، بحث می­كنیم. این بدین معناست كه در آینده، جنگ بیولوژیك می­تواند روندهای متفاوتی را طی كند.

● روندهای تاثیرگذار بر جنگ بیولوژیك آینده

در گزارش "افزایش سلاح، تهدید و پاسخ"، كه وزارت دفاع آمریكا در سال ۱۹۹۷ منتشر نمود، به برخی از این روندها اشاره شده است. این روندها می­توانند در پیشرفته­تر شدن سلاح­های بیولوژیكی آینده موثر باشند و عبارتند از:

▪ كاربرد ناقلینی كه در اثر دست­ورزی‌های ژنتیكی به شكل "ارگانیسم عفونت­زا" تغییر یافته و می­توانند به شكل فزاینده­ای در زمینهٔ پزشكی به­عنوان ابزار به كارگرفته شوند.

▪ درك مكانیزم بیماری­های عفونی و ژنتیك میكروب­ها كه به روند بیماری­ها شكل می­دهند.

▪ افزایش دانش بشر در مورد عملكرد سیستم ایمنی

▪ تولید واكسن­ها و پادتن­های پیشرفته

سایر دانشمندان هم كه تحلیل­های قابل بحثی دربارهٔ احتمالات ممكن ارائه داده­اند، طیفی از موضوعات را مطرح ساخته­اند. برخی از این گزارش­­­ها بیانگر نگرانی­های اساسی در آینده هستند كه می­توانند ثمرهٔ برنامه­های تحقیقاتی موجود باشند.

خصوصاً این گزارش­ها احتمال وجود ویروس­های مخفی كه می­توانند به طور سری وارد ژنوم یك جمعیت شده و بعدها توسط یك علامت فعال گردند را منتفی ندانسته­اند. مثال دیگر آنها "مرگ برنامه­ریزی شده سلول" است. این توانایی كه بتوان ژنومی را وارد ذخیرهٔ ژنی جمعیت مشخصی نموده و به دلخواه خود به آن حمله نمود، یا این‌كه یك عامل بیماری­زای كاملاً جدید به­وجود آورد، نشانگر تغییر توانمندی­هاست.

اخیراً گروهی از دانشمندان در یك كارگاه آموزشی مطالعات پیشرفتهٔ ناتو، برخی دیگر از این مخاطرات را مورد توجه قرار داده­اند. این نگرانی­ها عبارتند از: عواقب پیشرفت در تكنولوژی كنترل بیولوژیكی آفات و بیماری‌ها در كشاورزی و تكنولوژی تلقیح گیاهان، سوء استفاده احتمالی از بانك­های اطلاعاتی بزرگ كه دربرگیرنده اطلاعات ژنتیكی جمعیت­های خاصی هستند، تاثیر تكنولوژی ژنومی در فهم ما از گیرنده­های بیولوژیكی و مولكول­های مشابه آنها كه كار انتقال پیام­های بیولوژیك را برعهده دارند و استعداد فزایندهٔ دستكاری سیستم ایمنی بدن.

یكی از حوادث اخیر كه تعجب همگانی را نیز برانگیخت، كشف مكانیزمی به نام RNAi است كه به كمك آن می­توان هر ژنی را در یك موجود زنده از كار انداخت. اطلاعات كامل این مكانیزم، در آیندهٔ نزدیكی روشن خواهد شد. چنین مثال­هایی بیانگر وجود خطرات بالقوه­ای است كه ممكن است در آینده به یك تهدید نظامی تبدیل شود.

تلاش‌های متعددی كه در زمینهٔ تكنولوژی ژنومی در آزمایشگاه­های سرتاسر دنیا به انجام رسیده، نوید‌بخش تكمیل توالی ژنومی بیش از ۷۰ باكتری، قارچ و انگل بیماری­زای اصلی طی یكی دو سال آینده خواهد بود. این اطلاعات را می­توان در سایت )http://www.tigr.org/tdb TIGR (جستجو كرد.

این سایت، اطلاعاتی راجع به توالی DNA حدود ۲۵۰ هزار توالی رمز شونده را ارائه می­دهد. این اطلاعات، كمك شایان توجهی به تحقیق در زمینهٔ بیماری­های عفونی و تكنولوژی" ژنومیك مقایسه­ای" به­حساب آمده و برای طراحی تركیبات ضدمیكروبی و تشخیصی جدید و واكسن­ها مورد استفاده قرار گرفته است و لذا می­تواند خوشایند نیز باشد؛ چرا كه امروزه بیماری­های عفونی و انگلی دومین دلیل مرگ­ومیر در سراسر جهان هستند.

ولی در كنار آنها، پیدایش مداوم عوامل بیماری­زای انسانی كه به آنتی‌بیوتیك‌ها مقاومند، می­تواند به این معنا باشد كه روزی فرا می­رسد كه دیگر تركیبات ضد میكروبی موجود فاقد اثر باشند. اگر در آن زمان، داده­های مربوط به توالی پروتئین­ها و DNA­های عوامل بیماری­زای طبیعی در دسترس بوده و با پیشرفت­های به­عمل آمده در تكنولوژی انتقال ژن و تولید موجودات تراریخته همراه شود، می­تواند سبب پیشرفت سلاح­هایی شود كه از راه مهندسی بیولوژیك ساخته می­شوند.

بانك­های اطلاعاتی كه تاكنون سازماندهی شده­اند، شامل فهرست­هایی هستند كه در آنها به موارد زیر اشاره شده است:

۱) ژن­هایی كه توان بیماری­زایی داشته یا بر شدت آن موثرند.

۲) ژن­هایی كه سبب می­شوند میكروارگانیسم بتواند به سلول میزبان چسبیده و شروع به مشابه­سازی كند.

۳) ژن­هایی كه میكروارگانیسم را از دسترس سیستم ایمنی دورنگه می­دارند. و نهایتاً

۴) ژن­هایی كه سبب مقاومت در برابر آنتی­بیوتیك­ها می­شوند.

با توجه به چنین اطلاعاتی می­توان ژن­های دلخواه را برگزید و مؤثر­ترین تركیب آنها را ساخت. همانطور كه گفتیم، بانك اطلاعاتی توالی ژنها در شبكهٔ اینترنت به صورت آزاد قابل دسترسی است. این بدان معنی است كه پخش اطلاعات ضروری برای توسعهٔ نسل چهارم تسلیحات بیولوژیك هم گسترده است و هم بی­قانون. چگونه قانون انجام خواهد شد و چه كسی آنرا انجام خواهد داد، معلوم نیست.

بسیاری از اطلاعات از قبل در گستره­های عمومی در دسترس بوده و محدود نمودن آن در آینده غیرممكن خواهد بود. طی سال­های اخیر در زمینهٔ كاربرد تكنولوژی ژنومی با استفاده از توالی­های DNA و تجزیه و تحلیل پروتئومیكس، شاهد اقداماتی در جهت شناخت ژن‌های دخیل در عفونت­زایی و تشدید بیماری­زایی و یا مقاومت در برابر آنتی­بیوتیك­ها در ژنوم هر عامل بیماری­زا بوده­ایم. شاید این كار، سوء استفاده از داده­های ژنومی را شدت بخشد؛ چرا كه مرتبط­ترین ژن­ها با بیماری­زایی را در مجموعهٔ ژن­های عامل بیماری­زا مشخص می­نماید.

نویسنده: سید مهدی علوی

مراجع:

۱. Wheelis, Mark. and Malcom Dando. New Technology and Future Developments in Biological Warfare. Disarmament Forum, Four ۲۰۰۰.

۲. Fraser, Claire M. and Malcom R. Dando. Genomic and Future Biological Weapons: The Need for Preventive Action by the Biomedical Community. Natur publishing group, ۲۰۰۱. at: http://genetics.nature.com

۳. An Introduction to Biological weapons, and the Relationship to Biosafety. The sunshine Project; April ۲۰۰۲.

۴. Technologies Underlying Weapons of Mass Destruction. Chapter ۳: Technical Aspects of Biological Weapons Proliferation. PP. ۱۱۳- ۱۱۷

---