گنجینه ای زیبا و شکوهمند

دعای عرفه امام حسین ع دربردارنده گنجینه ای عرفانی است

همان‌طور که در ادبیات حدیثی اسلام سنی ادعیه، مناجات و تهلیل‌های (گفتن و اقرار به توحید)‌ بسیاری از پیامبر(ص) موجود است که مبانی ادعیه اهل سنت را تا امروز شکل می‌دهد، در کتب شیعی نیز ادعیه متعددی از پیامبر(ص) و امامان(ع) ضبط شده که ساختار ادعیه شیعی را در طول تاریخ شکل داده‌اند.

یکی از معروف ترین ادعیه شیعی که در کتاب معروف مفاتیح الجنان هم ضبط شده است، دعای عرفه امام حسین(ع)، (۶۱/۶۸۰) در روز عاشوراست. شهرت این دعا نه تنها در زیبایی شکوهمند آن، بلکه به سبب گنجینه عرفانی منطوی در آن است که تا امروز شیعیان متقی هر ساله آن را در روز عرفه در مراسم حج ـ همانجا که برای نخستین بار توسط امام خوانده شد ـ و هر زمان دیگری در سال آن را می خوانند.

دعای عرفه نقش مهمی در عرفان شیعی هم دارد به حدی که ملاصدرا (۱۰۵۰/۱۶۴۰) ـ فیلسوف و عارف عالی مقام ـ در آثار خود مکرر به آن ارجاع می دهد.

متن عربی دعای امام حسین حدود ۳۰ صفحه است. موقع خواندن متن تغییری ناگهانی و قابل توجه در شیوه سه یا چهار صفحه آخر قابل درک است. زبان و مفاهیم بخش اول که طولانی تر است، مشابه و ترکیبی است از آنچه در ادعیه پیامبر(ص) نیز یافت می شود، در حالی که بخش آخر زبانی تحلیلی با ارجاعاتی آشکار به مفاهیم عرفانی دارد. هنگامی که از یکی از علمای عارف و فیلسوف شیعی معاصر درباره این تغییر ناگهانی در روش دعا پرسیدم، وی به من پاسخ داد که امام بدون شک بخش آخر دعا را تنها برای گروهی از خصیصین و اهل سرّ خود خوانده است.

شکی نیست که بسیاری از عالمان و فیلسوفان برجسته شیعی این بخش از دعا را نیز جزئی از کل آن دانسته اند. مثلا ملامحسن فیض کاشانی (۱۶۸۰ ـ ۱۰۹۱ م) داماد ملاصدرا و یکی از بزرگ ترین چهره های مکتب اصفهان، بارها در کتاب کلمات مکنونه خود از دعای عرفه شاهد می آورد. ملاهادی سبزواری (م.۱۲۸۹/۱۸۷۲) عارف و فیلسوف مشهور قرن دوازدهم/ نوزدهم نیز در بسیاری از آثار خود به آن ارجاع می دهد.

با همه اینها، شرح علامه مجلسی (م.۱۱۱۱/۱۶۹۹) بر دعای امام حسین جالب توجه است. این فقیه و متکلم معروف عصر صفوی، تدوینگر دائره المعارف بزرگ شیعی با نام بحارالانوار است. بعد از این مجلسی این دعا را در کتاب خود از سیدبن طاووس (م.۶۶۴/۱۲۶۶) نقل می کند و چنین می نویسد: «کفعمی (م.۹۰۵/۱۵۰۰) در بلدالامین و سیدبن طاووس نیز در مصباح الزائر این دعا را ذکر کرده ولیکن در آخر این دعا در آن دو کتاب به اندازه تقریبیِ یک ورق موجود است و آن از عبارت : إلَهی أنَا الْفَقیرُ فی غِنایَ تا آخر دعاست. این بخش از دعا همچنین در متون قدیمی نسخ اقبال یافت نشد و جملات این فقره آخر در موافقت با روش ادعیه اهل بیت پیامبر(ص) نیست، بلکه ذوق تصوفی در آن به چشم می خورد. به همین دلیل گروهی از علما بر این عقیده اند که این فقره بعدها به متن اضافه شده و اثر خامه یکی از شیوخ صوفیه است.

خلاصتا چه این فقره اضافی در یکی از منابع مورد استفاده سیدبن طاووس اضافه شده یا دیرتر افزوده شده باشد ـ احتمال دوم ممکن تر است ـ روشن است که در برخی متون قدیمه و نیز مصباح الزائر نیامده است. والله اعلم بالصواب.» با وجود احتیاطی که این محقق معروف شیعه انجام داده است، باز دعای عرفه به نحو کامل در کتب معتبر ادعیه شیعی آمده است و در زمان های خاص خود قرائت می شود، بی شک دلیلش آن است که فحوای همه دعا و خصوصا بخش آخر آن ارتباط وثیقی با معنویت و عرفان شیعی دارد.

اما این که بخش آخر دعا از کجا آمده است را با نظر به کتاب حکم شیخ طریقت شاذلی یعنی ابن عطاءالله الاسکندرانی (م.۷۰۹/۱۳۰۹) می توان یافت. مناجاتی که در کتاب وی وجود دارد منطبق است با بخش آخر دعای امام(ع)مقایسه متن عربی هر دو دعا نشان از آن دارد که بخش آخر دعا کلمه به کلمه همانند متن شیخ شاذلی است. البته تفاوت های کوچکی وجود دارد که برای آنان که با متون قدیمی سروکار دارند، طبیعی است.

سیدبن طاووس ۵۰ سال پیش از عطاء الله از دنیا رفت. همین ممکن است موجب برانگیختن این ایده شود که دعا در اصل متعلق به امام(ع) بوده و عطاءالله نیز آن را قرائت می کرده است. شاگردان عطاءالله بر این عقیده اند او خود این دعا را نوشته است. اما این حقیقت که برخی علمای شیعه نسبت به تعلق این بخش از دعا به امام(ع) شک دارند و این که شیوه دعای امام در بخش آخر تغییر محسوسی می کند نیز این حقیقت که قدیمی ترین نسخه ای که این دعا را به امام منسوب کرده است فاقد بخش آخر است، همه با اطمینان نسبی نشان می دهند ابن عطاءالله، مولف این بخش از دعاست. همچنین از یافته های پیشین ویکتور دانر (Victor Danner) و پل نویا (Paul Nwyia) نتیجه گیری می شود تألیف این بخش از دعا از سوی ابن عطاء هیچ گاه مورد تردید نبوده است.

تطبیق معنویت یک شیخ طریقت سنی توسط شیعه ها و نسبت دادن آن به خودشان جالب به نظر می رسد. مطمئنا هر شیعی که از خواندن این دعا و رحمت منطوی در آن صاحب بهجت قلبی شد پاسخ خواهد داد که در نهایت خود امام حسین(ع) دعا را به ابن عطاءالله الهام کرده است، چراکه امام(ع) در سلسله مرشدان اولیه طریقت شاذلیه قرار دارد.

ویلیام چیتیک

مترجم: سیدامیرحسین اصغری