تلاشی در عرصه بین المللی

در سال گذشته در پی اقدام سازمان نشنال جئوگرافیك از بابت قرار دادن نامی ساختگی در زیر نام تاریخی «خلیج پارس» حساسیت عمومی در ایران برای پاسداری از این نامه افزایش چشمگیری یافت و همایش ها و نمایشگاه های گوناگونی در این رابطه برگزار گردید بسیاری از این برنامه های شتابزده در سطح داخلی باقی مانده و تاثیر چندانی برای گسترش نام خلیج پارس در برون مرز نداشته است ولی اخیراً یك اطلس دوجلدی تازه و نفیس از نقشه های این پهنه آبی به چاپ رسیده است

● اطلسی تازه از نقشه های خلیج پارس

در سال گذشته در پی اقدام سازمان نشنال جئوگرافیك از بابت قرار دادن نامی ساختگی در زیر نام تاریخی «خلیج پارس» حساسیت عمومی در ایران برای پاسداری از این نامه افزایش چشمگیری یافت و همایش ها و نمایشگاه های گوناگونی در این رابطه برگزار گردید. بسیاری از این برنامه های شتابزده در سطح داخلی باقی مانده و تاثیر چندانی برای گسترش نام خلیج پارس در برون مرز نداشته است ولی اخیراً یك اطلس دوجلدی تازه و نفیس از نقشه های این پهنه آبی به چاپ رسیده است. این اطلس پانصد و هشتاد صفحه ای كه به زبان انگلیسی و با عنوان Persian Gulf: Atlas of Old & Historical Maps (B.C.-۲۰۰۰ A.D.)

انتشار یافته حدود سیصد نقشه از جغرافی دانان و نقشه نگاران دوران باستان، دوره اسلامی، قرون وسطی، رنسانس و مدرن را دربر دارد. این اطلس براساس اطلاعات مندرج روی جلد آن به كوشش یك گروه پژوهشی متشكل از محمدرضا سحاب، رضا نظرآهاری، كورش كمالی سروستانی، جواد صفی نژاد، علی اكبر محمودیان، غلامرضا وطن دوست، فرهاد تهرانی و هوشنگ قاسمی تدوین و توسط مركز پژوهش های اسناد و تاریخ دیپلماسی با همكاری دانشگاه تهران چاپ شده است.

در ابتدای جلد نخست، پیشگفتار نسبتاً مفصلی از محمدرضا سحاب (مدیر موسسه جغرافیایی و كارتوگرافی سحاب) درج شده كه در آن به پیشینه كوتاه، جغرافیا و نام خلیج پارس در دوره های گوناگون تاریخی پرداخته شده است. در بخشی از همین پیشگفتار آمده است: «اداره كردن ایران باستان كه یك امپراتوری گسترده بوده است بدون آگاهی داشتن از دانش جغرافیا و كاربرد نقشه های متعدد ممكن نبوده است ولی با این همه در جریان یورش ها به ویژه حمله اسكندر (۳۲۸ پیش از میلاد) و حمله اعراب (سده هفتم میلادی) بسیاری از كتاب ها و نقشه ها از بین رفته اند لذا در دوره اسلامی، پژوهشگران به منابع غیرایرانی همچون آثار رومی و یونانی استناد كردند...»

در ادامه در بخش نخست حدود پنجاه نمونه از آثار نقشه نگاران دوره باستان همچون هكاتوس، سنت بوخارتوس و بطلمیوس با كیفیتی مطلوب ارائه شده است. نخستین اثر چاپ شده در این بخش یك لوح گلی مربوط به حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد است كه در شمال میانرود (بین النهرین) كشف شده و نخستین نقشه شناخته شده در جهان به شمار می رود. در شماری از نقشه ها كه خلیج پارس به عنوان بخش كوچكی از نقشه به چشم می خورد منطقه مورد نظر در ابعاد بزرگتر در كنار نقشه اصلی به چاپ رسیده است. زیر هر نقشه، نام نقشه، نقشه نگار، زمان ترسیم و محل نگهداری نسخه اصلی آن درج شده است. البته شمار اندكی از نقشه ها از این توضیحات بی بهره اند.

بخش دوم ویژه آثار نقشه نگاران دوره اسلامی و قرون وسطی است و سال های ۷۵۰ تا ۱۵۰۰ میلادی را دربر می گیرد. از نقشه های درج شده در این بخش می توان به نقشه «صوره المأمونیه» از ابوجعفر محمدبن موسی خوارزمی، نقشه جهان از ابن خردازبه، نقشه جهان از توسكانلی، بهایم، والدسیمولر و لئون آفریكانوس نام برد.

در سومین بخش نمونه های بسیاری از مهمترین آثار دوره رنسانس (۱۸۰۰-۱۵۰۰م) مانند آثار گاستالدی، اسپید، مركاتور، برتیوس و تاوارنیه درج شده و بخش چهارم، نقشه هایی از دوره مدرن كارتوگرافی (۲۰۰۰-۱۸۰۰م) را در خود دارد. نقشه «ایران» (Persia) از جان توماس، «عمان و خلیج پارس» از جورج پرسی باگر، «آسیا» از سیدنی هال، «امپراتوری اسكندر» از برت از جمله نقشه های جالب این بخش هستند. از عنوان اطلس چنین برمی آید كه نقشه های چاپ شده در آن به سال ۲۰۰۰ میلادی ختم می شود حال آنكه آخرین نقشه مربوط به سال ۱۹۲۲ است و دلیل عدم چاپ نقشه های سال های بعد توضیح داده نشده است.

كورش كمالی (مدیر دانشنامه پارس در شیراز و از اعضای هیات مولفان این اطلس) اظهار می دارد: «در سال ۱۳۷۹ با مشورت با متخصصان تاریخ ایران و به ویژه خلیج فارس و بررسی كتاب های موجود در این زمینه، كار بر روی طرحی با عنوان «دانشنامه خلیج فارس» آغاز شد. این طرح با صادق خرازی (معاون وقت آموزش و پژوهش در وزارت امور خارجه) در میان گذاشته شد و پس از پذیرش ایشان، كار به طور جدی تر در سه بخش نقشه ها، اسناد و مقالات در زمینه تاریخ، جغرافیا، ادبیات، هنر، فرهنگ عامه، مردم شناسی و محیط زیست منطقه ادامه پیدا كرد ولی به علت بروز دگرگونی در سازمان هایی كه به كمك آنها نیاز بود كار به پایان نرسید. با توجه به فعالیت هایی كه موسسه سحاب در این زمینه در سال های گذشته انجام داده بود كار تدوین نقشه ها به این موسسه سفارش داده شد و البته علاوه بر نقشه های موجود در بایگانی این موسسه، كوشش شد از نقشه های موجود در وزارت امور خارجه و... نیز استفاده شود. پس از قضیه نشنال جئوگرافیك و با توافق با دست اندركاران پروژه، چاپ نقشه ها به جلو انداخته شد كه اكنون با پشتیبانی مالی مركز اسناد در یك مجموعه دوجلدی در دسترس است. ختم شدن نقشه ها به سال ۱۹۲۱ در اطلس نیز به این دلیل است كه نقشه های خلیج فارس در سده بیستم به جز آنهایی كه نام های ساختگی را به كار برده اند از لحاظ محتوایی تقریباً مشابه یكدیگرند. نام سال ۲۰۰۰ در عنوان كتاب صرفاً به عنوان پایان سده نوزدهم روی جلد نوشته شده است.» غلامرضا وطندوست (استاد تاریخ دانشگاه شیراز) از دیگر اعضای شورای نویسندگان این كتاب، پژوهشگری است كه در سال ۱۳۷۷ زمانی كه كمتر كسی در ایران به اهمیت پاسداری از نام خلیج پارس واقف بود، دانشنامه كمبریج را كه رسماً از عبارت «خلیج عربی» استفاده كرده بود مورد اعتراض قرار داد. متن نامه وی به زبان انگلیسی در نشریه ایرانی امور بین الملل همراه با پاسخ كمبریج مبنی بر تصحیح این اشتباه در چاپ بعدی دانشنامه انتشار یافته است. وی اظهار می دارد: «به باور من انتشار این اطلس برای گسترش نام خلیج پارس تاثیر چندانی در پی نخواهد داشت. البته نقشه های جالب و زیبایی در آن درج شده ولی قیمت آن بسیار گران است و احتمالاً تنها شماری از كتابخانه های اروپایی و آمریكایی آن را خواهند خرید. به ویژه كه این كتاب صرفاً مجموعه نقشه است و جنبه كاربردی چندانی ندارد. با توجه به محدود بودن بودجه، كتابخانه ها در سفارش كتاب طبیعتاً ترجیح خواهند داد به جای پرداخت بهایی سنگین برای اطلسی كه صرفاً دربرگیرنده نقشه است كتاب های علمی مرتبط با آن موضوع را سفارش دهند. امیدوارم چاپ ارزانتری از این اطلس به زبان پارسی برای مصرف داخلی نیز صورت پذیرد. تا آنجا كه مربوط به خود اطلس می شود نیز باید بگویم متاسفانه بعضاً نام افرادی در زمره شورای نویسندگان آمده كه اصلاً روشن نیست چه نقشی در تدوین اثر داشته اند! حتی پیشگفتاری كه با صرف وقت فراوان بر این اطلس نگاشته بودم با نام دیگری به چاپ رسیده و این بسیار دلسردكننده است...»

محمدرضا سحاب (مدیر موسسه جغرافیایی و كارتوگرافی سحاب) كه نام وی در صدر هیات نویسندگان این كتاب قرار دارد نیز به دلیل نارضایتی از شیوه چاپ این اطلس حاضر به سخن گفتن درباره فعالیت های خود در این پروژه نشد.

یكی از مهمترین راه ها برای گسترش نام خلیج پارس و آگاه كردن مراكز خبری و پژوهشی جهان از حقایق تاریخی مربوط به این آبراه، ارائه چنین اطلس ها و كتاب هایی در عرصه بین الملل است. در حال حاضر برای مثال اگر در فروشگاه اینترنتی آمازون (Amazon) نگاهی به عنوان كتاب های عرضه شده درباره خلیج پارس بیندازیم درمی یابیم كه كتاب های موجود در این زمینه اغلب به جنگ اول و دوم خلیج پارس مربوطند و جای خالی چنین مجموعه های پژوهشی سخت حس می شود. پدیدآورندگان «اطلس نقشه های كهن و تاریخی خلیج پارس» درصدد بوده اند كه این اثر را در این سایت نیز به فروش برسانند كه جای قدردانی دارد. صفحه مربوط به هر كتاب در آمازون با اطلاعاتی دقیق همچون قیمت، زمان ارسال و ... همراه است ولی در صفحه مربوط به این اطلس، اطلاعات ناقص و اطلس از طریق یك شركت واسطه ایرانی (و نه مستقیماً توسط آمازون) به فروش می رسد و مهمتر از اینها این است كه با جست وجوی عبارت Persian Gulf به اطلس دست پیدا نخواهیم كرد! و دلیل آن روشن نیست. جا دارد مركزی كه مسئولیت پخش این اثر ارزشمند را به عهده دارد این مورد مهم را نیز در نظر گیرد.

پژمان اكبرزاده