دیدار با میراث معنوی در حسینه زنجان

نخستین آیین عزاداری ثبت شده در میراث معنوی را در زنجان ببینید

هر ساله اول تا سیزدهم محرم، مراسم عزاداری حسینی در حسینیه زنجان برگزار می‌شود، اما مهم‌ترین و باشکوه‌ترین روز برگزاری این ‌آیین سوگواری، مراسم هشتم محرم (‌شب تاسوعا) است که از سوی حسینیه زنجان برگزار می‌شود و در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شده است.

با این که زنجان از نظر وسعت شهر کوچکی است، اما حدود ۲۵۰ هزار نفر در این مراسم سوگواری شرکت می کنند. هر ساله مردم از اقصی نقاط کشور و حتی برخی کشورهای خارجی برای شرکت در این سوگواری مذهبی به زنجان می آیند تا جایی که روابط عمومی این حسینیه تخمین می زند زنجان در شب تاسوعای حسینی میزبان ده هزار مهمان از شهرها و کشورهای دیگر باشد. زنجان یکی از مهم ترین شهرهای جذب گردشگر مذهبی در ماه محرم است و مراسم هشتم محرم آن از حیث جمعیتی که در زیر پرچم واحد یعنی پرچم حسینیه به سوگواری می پردازند، بی نظیر است.

● عزاداری با طعم قدیم

ایران سرزمین تنوع هاست، این تنوع در آیین های سوگواری محرم که همه ساله در گوشه و کنار ایران برگزار می شود هم نمود دارد، اما در این بین، مراسم سوگواری حسینیه اعظم زنجان به لحاظ جمعیت سوگوارانی که در یک منطقه گرد هم می آیند و به عزاداری می پردازند منحصر به فرد است.

در این مراسم هیچ گونه روش بدعت آلود سوگواری مانند استفاده از ادوات موسیقی، علم گردانی، قمه زنی و... وجود ندارد و مردم فاصله بین حسینیه تا امامزاده ابراهیم شهر را که حدود چهار کیلومتر است، قدم می زنند و به روضه ها و نوحه های حسینی گوش داده و سینه زنی می کنند. در روز هشتم محرم مردم بعد از اذان ظهر مقابل حسینیه گرد هم می آیند و تا اذان مغرب به سوگواری می پردازند. این مراسم با جمعیتی ۳۰۰ هزار نفری برگزار می شود و سال ۸۷ به عنوان دهمین مورد از میراث معنوی ثبت شده در کشور و نخستین گونه از جنبه منحصر به فرد آیین های عزاداری در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسید، اما این ثبت شدن هیچ تغییری در خصوص نوع برگزاری این مراسم ایجاد نکرد و هیات مدیره حسینیه بر برگزاری سنتی این مراسم نظارت دارد.

● بزرگ ترین قربانگاه ایران

زنجان حالا سال هاست که به منای ایران شهرت دارد. تعداد زیاد قربانیان مراسم شب تاسوعا در زنجان، این شهر را دومین قربانگاه بزرگ مسلمین پس از سرزمین منا تبدیل کرده است. در عزاداری روزهای تاسوعا و عاشورا در مسیر دسته های عزاداری هزاران راس قربانی اعم از شتر، گاو و گوسفند ذبح می شود. هر ساله بجز گوسفندانی که قربانی می شوند تعداد زیادی از سوگواران حسینی هم وجه نقد گوسفند را به حسینیه زنجان اهدا می کنند.

از قرار معلوم تعداد احشام و پرندگان نذری در آن به بیش از ۱۳ هزار راس می رسد که از این تعداد ۱۵۰۰ راس ذبح می شوند و مابقی احشام به صورت زنده به حسینیه اهدا می شود و حسینیه این نذورات را فروخته و درآمد ناشی از آن را صرف هزینه های حسینیه اعظم می کند. نذورات هر ساله این حسینیه بیش از یک میلیارد تومان است که این موضوع باعث می شود حسینیه از این نظر نیز منحصر به فرد باشد. این حجم از قربانی در دهه ۴۰ وجود نداشته است. سال ۴۷ تعداد گوسفندان قربانی در روز هشتم محرم چهار تا پنج راس بوده و سال ۵۳ این تعداد به صد راس رسیده است و به مرور به تعداد نذرکنندگان افزوده شده است. جالب این که تعداد زیاد قربانی های این مراسم یکی از عوامل ثبت این عزاداری در فهرست میراث معنوی کشور بوده است.

● بزرگ ترین دسته عزاداران زنان

حضور گسترده زنان در حاشیه این مراسم از دیگر امور منحصر به فرد این آیین است. البته در گذشته زنان فقط به عنوان تماشاگر در این مراسم حضور می یافتند، اما مدتی است زنان نیز می توانند به صورت یک دسته مجزا در پشت سر دسته حرکت کنند. دسته زنان زینبی حسینیه اعظم به عنوان الگوی زیبنده پرچمدار کربلا حضرت زینب(س) معنویت خاصی به این مراسم می دهند. البته به گفته روابط عمومی حسینیه زنجان، زنان در این دسته عزاداری حدود ۱۰درصد جمعیت را تشکیل می دهند، اما با وجود این، این دسته رهروان زینبی جزو بزرگ ترین دسته های عزاداری زنان در ایران محسوب می شود.

● گرمابه تاریخی حسینیه

حسینیه اعظم زنجان و گرمابه تاریخی آن در جنوبی ترین بخش بافت قدیم شهر زنجان و در محله ای معروف به همین نام واقع شده که در گذشته مشرف به دروازه جنوبی شهر ـ دروازه قلتوق ـ بوده است.

مسجد حسینیه اعظم زنجان یکی از بناهای قدیمی و تاریخی زنجان است که از قدیم مرکز تجمع عزاداران و حسینیان بوده است. البته این بنا در هجوم حوادث زمان چند بار تخریب و ویران شده، ولی به دلیل ارادت خاص مردم منطقه در مراحل مختلف بازسازی و مرمت شده است. قدمت مسجد حسینیه اعظم زنجان به صورت دقیق مشخص نیست. قدمت تخمینی این مسجد از روی اسناد و کتیبه ها و آثار و وسایل باقیمانده در مسجد و نقل قول های شفاهی معتمدان تخمین زده شده است.

بر مبنای مدارک تاریخی، بیشتر مساجد و تکایا دارای اسم وقف کننده، سازنده و محله است و این مکان تنها مکانی است که فاقد اسم از نظر شخص و محله (در زمان گذشته) است، بنابراین با جرات می توان گفت تنها مکان اصلی به عنوان تکیه و حسینیه عزاداری در شهر زنجان در طول تاریخ بوده است. منابع مستند و مشخصی از تاریخ بنا و بانیان این محل در دسترس نیست، اما اطلاعاتی که کارشناسان میراث فرهنگی از تاریخ و فرهنگ شفاهی به دست آورده اند، حاکی از آن است که قدمت تاریخی مسجد به اوایل دوران صفویه و حتی قبل از آن یعنی به دوران نخستین اسلامی می رسد که البته در آن زمان به صورت تکیه ای بوده که بعد از بازسازی در دوران قاجار بافت مسجد نیز اضافه شده است.

بر مبنای مدارک تاریخی، حسینیه اعظم زنجان تا سال ۱۳۱۶ تکیه بوده که با عنوان تکیه حسینیه برنامه های معمولی مثل عزاداری و سینه زنی در آن صورت می گرفته، اما مدتی بر اثر تهدیدهای حکومت رضاخان، تکیه تعطیل می شود.

بعد از تبعید رضاخان فعالیت های تکیه به حالت عادی برمی گردد، از این تاریخ به بعد این بنا به وسیله اهالی محل تعمیر و نگهداری می شود و به تدریج با یاری مردم، مسجد گسترش پیدا می کند و به حسینیه بزرگی تبدیل می شود.

● حمام تاریخی حسینیه

حمام تاریخی حسینیه زنجان در محل قدیمی این شهر و در ضلع شرقی حسینیه اعظم این شهر است. همان طور که از نام این بنا پیداست، این گرمابه به عنوان یکی از متعلقات مجموعه حسینیه اعظم بوده و برای استفاده حسینیه هم ساخته شده است. این گرمابه تا همین چند سال پیش هم مورد استفاده قرار می گرفت، اما مدتی بود که تبدیل به انباری شده بود. این حمام با توجه به ارزش تاریخی و فرهنگی آن و به دلیل معماری ویژه اش مهر ۷۶ در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسید. گرمابه حسینیه همچون گرمابه های تاریخی دارای تاسیسات و متعلقات لازم با بهره گیری از معماری خاص آنهاست.

در این حمام، کتیبه یا سندی که زمان ساخت بنا را مشخص کند یا اطلاعات مدونی که قدمت بنا را نشان دهد وجود ندارد، اما بنا به اظهارات معتمدان شهر و همین طور با توجه به سبک و نوع معماری آن، کارشناسان تاسیس این بنا را اوایل دوره قاجار تخمین زده اند.

● سوگواری در سادگی

مراسم سوگواری در زنجان فقط به یک گردهمایی بزرگ، سینه زنی و راهپیمایی حد فاصل حسینیه تا امامزاده ابراهیم است و این مراسم از هر نوع بدعتی دور است تا جایی که سرپرست سابق میراث فرهنگی زنجان مهم ترین عامل جهانی شدن مناسک محرم در زنجان را سادگی، بی آلایشی و دور بودن آن از هر نوع بدعت می داند. او در همان روزها به خبرگزاری ایسنا گفته بود : مردم، بهترین و تواناترین محافظان و مدافعان میراث فرهنگی هستند و می توانند به خوبی از این آثار پاسداری و حراست کنند و مردم زنجان توانسته اند با دوری جستن از بدعت ها از مراسم سوگواریشان که به عنوان میراث معنوی شهر ثبت شده است، صیانت کنند. نکته جالب توجه این که هیچ نوع آلات موسیقی ازجمله طبل و شیپور در عزاداری های زنجان استفاده نمی شود و همه شوری که در این دسته ها وجود دارد برگرفته از احساس پاک عاشقان حضرت است.