دلخوشی های معاصر بر دیوارهای شهر

نقاشی دیواری جزء جدا نشدنی زندگی انسان امروزی است

انسان معاصر خستگی‌هایی دارد که به خستگی‌های هیچ‌کدام از اجدادش شباهتی ندارد و از سوی دیگر، دلخوشی‌ها و بهانه‌هایی برای رفع خستگی دارد که آنها هم هیچ شباهتی به دلخوشی‌های گذشتگان ندارد، نقاشی دیواری و گرافیک محیطی که با رشد شهرنشینی و دورشدن انسان از طبیعت به جزء جدا نشدنی زندگی انسان شهری امروز بدل شده‌اند، یکی از همین دلخوشی‌ها هستند.

نقاشی دیواری هنری عمومی است که در ارتباط با فضای شهری، معماری و زندگی شهروندی قرار می‌گیرد. نقاشی‌های دیواری می‌توانند دلبستگی ایجاد کنند و تبدیل به بخشی از خاطرات زندگی شهری برای مردمانی شوند که به‌واسطه دوری از دامان طبیعت، امکان مرور هر روزه صحنه‌ها و مناظر طبیعی را ندارند.

چنان که آیدین آغداشلو در تعریف نقاشی دیواری می‌گوید: شروع هنر دیوارنگاری یا همان نقاشی دیواری را می‌توان به کنده‌کاری‌های انسان‌های نخستین روی دیواره غارها ​نسبت داد، به زمانی که بشر تمایل داشت روی درخت‌ها، سنگ‌ها و دیوارها، علامت بگذارد. البته در آن زمان همه چیز به یک امضای ساده ختم می‌شد، اما امروزه دیوارنگاری با رنگ و قلم‌مو و سطوح وسیع سیمانی تعریف می‌شود و ضمنا طرح‌ها هم دیگر آن دیوار نوشته‌های ساده‌پیشین نیستند بلکه به طرح‌ها و تصویرهای انتزاعی خاص دوران معاصر بدل شده‌اند. نقاشی دیواری یا دیوارنگاری برای ایرانی‌ها پدیده ناآشنایی نیست و در گذشته در ساختمان‌های ایرانی کاربرد فراوان داشته است. نمونه‌های بسیاری از این هنر را می‌توان در ابنیه تاریخی مشاهده کرد. دیوارنگاره‌های کاخ چهلستون یا عمارت عالی‌قاپو نمونه‌ای از این هنر در بناهای قدیمی ایران هستند.

بر اساس تعاریف آکادمیک، نقاشی دیواری ایرانی، نوعی دیوار نگاری به شمار می‌رود که از طریق رنگ‌آمیزی گچ و آهک مرطوب با رنگ‌های محلول در آب، ایجاد می‌شود. این نقاشی‌های دیواری «فرسک» نام دارند؛ البته قدیمی‌ترین دیوارنگاره‌های ایران از دوره غارنشینان و از غاری در لرستان به دست آمده است که در واقع حکاکی روی سنگ هستند.

● بهانه‌ای برای زیباسازی شهر

امروزه نقاشی دیواری از نظر ایجاد تاثیرات قدرتمند بصری در آفرینش زیبایی و هماهنگی در فرم و ریتم جایگاه ارزشمندی در زیباسازی شهری برای خود دست و پا کرده است. این هنر با توجه به فضاهای زیبا و با شکوهی که خلق می‌کند، می‌تواند نقش بسزایی در تلطیف شرایط روانی شهروندان و فراتر از آن، آرامش فضای شهری ایفا کند. رویکرد جدی به نقاشی دیواری در تهران از حدود ۱۵ سال پیش و با به تصویر در آوردن تمثال شهیدان آغاز شد و در ادامه سازمان‌های مرتبط با امر زیباسازی شهری با نگاه نوینی که در قبال این هنر شکل گرفت، برای گسترش هر چه بیشتر آن در معابر شهری تلاش کرده‌اند به طوری که سیاست‌های زیباسازی پایتخت، امروز مهم‌ترین بهانه شهرداری تهران برای خلق نقاشی‌های دیواری هستند.

نکته: رویکرد جدی به نقاشی دیواری در تهران از حدود ۱۵ سال پیش و با به تصویر در آوردن تمثال شهیدان آغاز شد و در ادامه سازمان‌های مرتبط ​ با نگاه نوینی که در قبال این هنر شکل گرفت، برای گسترش هر چه بیشتر آن در معابر شهری تلاش کرده‌اند

البته در برخی موارد، تکلیف نقاشی‌های دیواری مشخص نیست و معلوم نیست ​ این نقاشی‌ها اثری هنری هستند یا ابزاری برای اطلاع رسانی و تبلیغ و همین مساله نیز موجب می‌شود بعضا شاهد نقاشی‌هایی بر دیوار شهر باشیم که یا خوب جایابی نشده‌اند یا مفهومی را منتقل می‌کنند که در خور فضایی که اشغال کرده‌اند نیست.

اینجاست که تعریف و سیاستگذاری برای نقاشی دیواری اهمیت پیدا می‌کند و گونه‌ای از نقاشی دیواری تعریف می‌شود که به آن نقاشی دولتی گفته می‌شود.

● دیوارنگاری یا گرافیتی

نوعی از نقاشی دیواری هم وجود دارد که در ایران بسیار کمتر از سایر کشورها وجود دارد و با نام گرافیتی یا نقاشی‌های ممنوعه هم شناخته می‌شود؛ نقاشی‌های ممنوعه که بی‌ضابطه یا بدون اجازه قانونی مسوولان شهری روی دیوارها کشیده می‌شوند و خارج از حیطه عملکرد مسوولان امر به تصویر درمی‌آیند، این نقاشی‌ها معمولا دیدگاهی درون خود دارند که گاهی نشانه دهن‌کجی نقاشان غیرحرفه‌ای به دنیای حرفه‌ای نقاشی هستند و گاهی هم آثار درخور توجهی به شمار می‌روند که لزوم بحث و بررسی روی آنها احساس می‌شود.

دیوارنگاری یا گرافیتی به تصویر کشیدن نقش‌ها، اشکال، حرف‌ها، نشانه‌ها، نمادها، الگوها و کلمه‌ها روی دیوارها یا هر مکان عمومی‌ای که بتوان از آن به عنوان مکانی برای نوشتن، نقاشی، کنده‌کاری و خط‌کشی کردن استفاده کرد، گفته می‌شود. دیوارنگاشته‌ها، به هرگونه علامت‌گذاری‌ای می‌گویند که می‌توانند در شکل‌های نوشتن ساده حرف‌ها تا نقاشی‌های استادانه ظاهر شوند.

● نقاشی دیواری یک رسانه است

وقتی از نقاشی دیواری صحبت می‌شود، افکار ناخودآگاه به سمت و سوی نقاشی‌های شعارگونه و تصویرهای کلیشه‌ای سوق داده می‌شود و عده‌ای فکر می‌کنند که نقاشی دیواری فقط برای مفاهیمی خاص انتخاب و اجرا می‌شود، در حالی که این نقاشی‌ها نه تنها از کلیشه‌هایی تکراری پیروی نمی‌کنند بلکه می‌توانند به‌عنوان رسانه‌هایی پویا برای انتقال پیام‌های اجتماعی به شهروندان ایفای نقش کنند.

باید تأکید کرد که نقاشی دیواری به عنوان شاخه‌ای از هنرهای تجسمی اساسا تعریف خود را در ارتباط با دیوار، معماری شهری و شهروندان پیدا می‌کند و چنان که گفته شد، نقاشی دیواری یکی از عناصر فاخر و قابل توجه در زیبا سازی شهری است که فضای اشغال‌شده به واسطه آن می‌تواند به بهانه‌ای برای آرامش، خاطره‌سازی و افزایش سواد بصری شهروندان به کار رود.

● تهران نیازمند نقش بر دیوارهای بلندش

تهران شهر تضادهاست، شهری با دیوارهایی بلند و معماری بی‌اصل و نسب که گذشتن از هر گوشه‌اش نه‌تنها چشم‌نواز نیست، بلکه چشم آزار نیز هست و آنچه این دیوارهای بلند و نامتناسب را تحمل‌پذیر می‌کند، نقش گلی بر این دیوارها یا تمثال شهیدی بر پیکر آنهاست که چشم شهروند تهرانی را از پستی و بلندی ناموزون این دیوارها به سوی مفاهیمی دیگر سوق می‌دهد و به آنها کمک می‌کند تا لحظاتی در همهمه ماشین‌ها‌ و ترافیک تصویرها، به چیزهایی غیر از این مفاهیم موضوعات کسل کننده فکر کنند.

مهدی جلیلی