زنی که روزنامه ها پیدایی اش را ناامید شدند

نگاهی به مجموعه شعر «بعد از هفت ساعت و بیست و نُه دقیقه گریه» فرزانه قوامی

«من از نسل شهرزادهای مضطربم» اولین مجموعه، «از من فقط النگویی می‌ماند»، دومین و «بعد از هفت ساعت و بیست و نُه دقیقه گریه» نام سومین مجموعه شعر فرزانه قوامی ست که شامل اشعار بین سال‌های ۸۲ تا ۸۹ این شاعر است.

اگر بر این باور باشیم که نام کتاب می‌تواند گویای سیر فکری و جهان شاعرش باشد، نام‌هایی که قوامی بر کتاب‌هایش می‌گذارد نمونه خوبی از این باور است. «بعد از هفت ساعت و بیست و نُه دقیقه گریه»، از همان ابتدا مخاطب را متوجه تاکید شاعر بر زمان می‌کند؛ این تاکید در تمام شعر‌های این مجموعه خود را به رخ می‌کشد:

- من هنوز فکر می‌کنم کسی باید از قطار ۴۵/۷ پیاده شود... (ص۷)

- دیوار بعدی/ خاکسپاری در هفت دقیقه با دست‌های شسته... (ص۶۸)

اما این اعداد به چیزی فرای خودشان اشاره‌ای ندارند؛ به این مفهوم که اگر به جای اعداد به کار رفته اعداد دیگری هم گذاشته می‌شد زیاد برای مخاطب تفاوتی نداشت، یعنی اگر مثلا خاکسپاری در هشت دقیقه بود یا تمام هفت‌ها، هشت بودند باز هم در ساختار و محتوای شعر چیزی جابه‌جا نمی‌شدو شعر درهمین جای کنونی‌اش قرار می‌گرفت. اعداد از معنا خالی‌اند، گویی شاعر تعمدا تاریخ‌ها، مکان‌ها، زمان‌ها و اعداد را از معنایشان خالی و همزمان بر وجودشان تاکید می‌کند تا در نهایت به بی‌زمانی و بی‌مکانی برسد. برای مثال هر چند در صفحه ۱۱ این سطرها را داریم:

- اردوگاه منظریه۱۵/۲/۶۴

- جواهرده غروب۲۵/۶/۸۴

اما در شعر «سرگیجه» (ص۲۱) با این سطرها مواجهیم:

- ورود: چند و چند دقیقه و پنجاه و چند ثانیه

- خروج: بعد و بعد دقیقه و پنجاه و بعد ثانیه

حتی نام شعرها نیز این بی‌زمانی و بی‌مکانی را با خود حمل می‌کنند، مثل شعر «چندشنبه‌های بی‌تو» (ص۵۲).

از سوی دیگر، پرسش‌های مدامی که در انتظار پاسخ نیستند، هر چه بیشتر سرگشتگی، سردرگمی، اضطراب و رهاشدگی و غوطه‌ور شدن در فراموشی یا فضایی خالی و مبهم را به تصویر می‌کشند؛ تصویر انسان تنهای امروز که مجهول و ساکت در همهمه شهری بی‌رحم جهان نفس می‌کشد، زنی که باید «هر روز مواظب باشد خوشبختی‌اش زیر مترو نرود»؛ انسانی که مدام از خود سوال می‌کند تا خود را میان ایستگاه‌های شلوغ پیدا کند:

- لبخند بزن/ عابر خسته است و گیج/ گیجگاهم کجا بود؟ ... (ص۵۹)

یا در شعر «هیچکس تنها نیست» که به عقیده من از شعرهای زیبای این مجموعه هم هست:

- صندلی‌ام را کجا می‌بری؟/ می‌خواهم فکر کنم/ به یاد بیاورم/ امروز چندم است؟/ ساعت به وقت کجاست؟/ ما رو به آب‌های کدام سو ایستاده‌ایم؟ ... (ص۴۲)

قوامی این سرگشتگی را به خوبی در فضای شلوغ شهری و با استناد به نشانه‌های بیرونی به شعر می‌کشاند، مثل همین شعر با اشاره به بیلبورد تبلیغاتی با مضمون «هیچکس تنها نیست» که هر چه بیشتر و درشت‌تر، تنهایی انسان امروز را پیش روی چشمانش می‌گذارد.

شاعر همچنین با نگاهی شوخ و ظریف زنانِ بی‌صورت و دغدغه‌های روزمره‌شان را به نقد می‌کشد و زندگی در دنیای کوچک‌شان را در مواجهه با جهان امروز مورد پرسش قرار می‌دهد، بهترین نمونه شعر «چند بود شماره‌ام؟» (ص۳۶) است:

- باید توی همین وزن بمانم/ پوستم را بکشم/ با سوزن خطی بالای ابروانم بگذارم/ مژه‌های مصنوعی بکارم/ سوزن بزنم/ اشتهای لعنتی‌ام را بکشم/... /من برای رفتن به ماه/ کمی سنگینم.

یا شعر «آفتاب و مرداد» (ص۶۱):

- مویرگ‌های بافته‌ام کشیده می‌شد ...

این نفس کشیدن‌ها میان مجهولات، ترس‌ها و خالی شدن‌ها و رفت و آمد میان مرگ و زندگی و حضور پررنگ مرگ (در سحرگاهی مرموز) ما را به درون سطرها پرتاب می‌کند. به اسامی شعر‌ها توجه کنید: بحران، سرگیجه، آنزیم‌های اضطراب. این کلمات به نوعی بیانگر حال و هوای کلی حاکم بر این مجموعه هم هستند. از همین جمله است تک کلماتِ رها شده بر صفحه، بدون فعل، در فضایی اما نَه منفعل:

- مراقبت‌های ویژه/ بخش‌های روانی/ تکه‌های بریده/ دست‌های من/ لکه‌های رنگ...

اتفاق بزرگی قرار نیست بیفتد، زیاد با تکثر معانی روبه‌رو نیستیم. شعرها معمولا از ابتدا تا انتها با ریتمی کند پیش می‌روند، اما در همه شعر‌های قوامی یک شاه سطرِ تاثیرگذار دیده می‌شود که به تنهایی هم می‌تواند منحصر به فرد باشد و به رغم ظاهر یکنواخت شعر، اوجی تصویری محسوب می‌شود و این خود گواه وجود شاعری است که میان سطرها زیسته است:

- سیگارت را روی شقیقه‌ام خاموش کن (ص۵۹)

- تو چترت را می‌آوری من تنهایی‌ام را (ص۴۵)

قوامی با پایان‌بندی‌های زیبا و بجا نشان می‌دهد شاعر است و جنس کلمات را می‌شناسد:

- دیدی!/ توی این همه مریم من مجدلیه شدم... (ص۳۳).

روجا چمنکار