معنای دموكراسی فلسطینی

مدت زیادی است كه محققان به عوامل و زمینه هایی كه موجب گذار به دموكراسی می شود و در نهایت باعث تثبیت و حفاظت از دموكراسی خواهد شد علاقه مند شده اند در میان این عوامل می توان از ترتیبات نهادی و ساختاری كه شامل حضور احزاب سیاسی و برگزاری انتخابات رقابتی, استراتژی های نخبه باور و نخبگان تعهدپذیر, فعالیت انجمن های مدنی و سیاسی, گسترش باسوادی و رشد اقتصادی هستند نام برد

دانشجویان علوم سیاسی در كشورهای عرب همواره به این نیاز دارند تا نظرات زنان و مردان عادی را یا آنچه خود به نام «اعراب كوچه و خیابان» می نامند بدانند. متاسفانه مطالعات نظام مندی از این گرایش ها به ندرت انجام گرفته است. بینشی كه در این باره وجود دارد اما لزوماً هم نادرست نیست اغلب بر نتایجی شفاهی و مبتنی بر احساسات شخصی استوار است. برخی مواقع این گرایش ها كلیشه های غربی درباره مسلمانان و اعراب را تكرار می كنند. بنابراین پژوهشی تجربی و قاعده مند در سطح تحلیل انفرادی مدت زمان زیادی است كه یكی از ابعاد ناشناخته مطالعات در سیاست دنیای عربی دانسته می شود. و بنابراین چنین نیازی باعث می شود تا درخواست های فراوانی برای مطالعات دقیق تری درباره فرهنگ سیاسی در جهان عرب صورت گیرد. پژوهش فعلی پاسخی به این نیاز است و با استفاده از داده هایی كه از كشور فلسطین در كرانه باختری و نوار غزه به دست آمده تهیه شده است. برخلاف بسیاری از كشورهای عربی، چندین مركز پژوهشی در فلسطین وجود دارند كه به طور معمول با پیمایش ها و نظرسنجی های مدام درباره موضوعات مهم و حساس سیاسی مشغول به فعالیت هستند. این نظرسنجی ها معمولاً سئوالاتی درباره حكومت، دین و ارتباط میان این دو را نیز در بر می گیرند. براساس یكی از این پیمایش ها، بررسی حاضر به ماهیت و عواملی كه در فلسطین از دموكراسی حمایت می كنند می پردازد و توجه خاصی به نقش دین به عنوان واریانس نگرشی و دیدگاه هایی كه مربوط به سازگاری میان اسلام و دموكراسی هستند نشان می دهد.

● دموكراسی در جهان عرب

دهه ۱۹۸۰ در جهان عرب شاهد گسترش علایق تازه ای به دموكراتیزاسیون بود. در مواجهه با خشم عمومی نسبت به شرایط بد اقتصادی، مدیریت نادرست دولتی و فساد حكومت و همچنین نقض حقوق بشر، برخی از حكومت های عرب برنامه هایی برای آزادسازی سیاسی وضع كردند. اغلب این سیاست های اصلاحی برای فرونشاندن نارضایتی عموم و افزایش مشروعیت رژیم در زمانی طراحی شد كه مطالبه تغییرات جدی سیاسی در میان مردم به طور روزافزونی گسترش یافته بود.این اصلاحات شتاب چندانی پیدا نكرد و روی هم رفته بسیاری از تجربیات دموكراتیك در جهان عرب در دهه ۱۹۹۰ كندتر شد و یا اساسا كنار گذاشته شد.

بررسی آثار باقی مانده از این تجربیات دموكراتیك برای چشم انداز دموكراسی در دنیای عرب به طور چشم گیری ناامیدكننده به نظر می رسد. از شكست خیره كننده تجربه آزادسازی در الجزایر گرفته تا تجربه تونس كه به طور زیركانه و گسترده ای به دولتی پلیسی تبدیل شد یا سیر قهقرایی دستكاری كردن انتخابات در مصر كه با سركوب جنبش های سیاسی اسلام گرا همراه بود و یا بیزاری مشهود مقامات فلسطینی به رعایت حقوق بشر همگی نشان می دهند كه آینده دموكراسی در این كشورها چندان امیدواركننده نیست. با این وجود چند نمونه استثنایی هم در میان این نمونه های تاثربرانگیز مشاهده می شوند. در اردن، مراكش، لبنان، كویت و قطر می توان اذعان كرد كه پیشرفتی متداوم وجود داشته و همین روند باعث می شود كه بتوان در مورد نیمه خالی لیوان یا نیمه پر آن به گفت وگو نشست.

مقامات فلسطینی هم در این میان هم موفقیت ها و هم ناكامی هایی را در جهت برقراری حكومتی دموكراتیك تجربه كردند. از سوی دیگر براساس آمار خانه آزادی هیچ كدام از كشورهای عرب به حدی نرسیده اند كه كشوری با دموكراسی گزینشی دانسته شوند چه برسد به این كه كاملاً دموكراتیك خوانده شوند. مشكلاتی كه نارضایتی مردم را بیشتر می كرد و در دهه ۱۹۸۰ مطرح شده بودند هنوز هم برجا مانده اند و در زمان حاضر نیز خواست دموكراسی در میان روشنفكران عرب و توده مردم وجود دارد. یكی از مهم ترین سرچشمه های بی ثباتی و اغتشاش سیاست و اقتصاد در جهان عرب استفاده غیرمسئولانه از قدرت دولتی است كه با توانایی بوالهوسانه دولت برای استفاده از حاكمیت قانون در جهت اعمال منافع اش تركیب می شود. دموكراسی خواهان بر مسئولیت پذیری حكومت و بنیادنهادن نهادها و فرایندهایی كه شهروندان عادی بتوانند رهبران سیاسی و حكومتی را برای پاسخگویی به نیازهایشان تحت فشار گذارند تاكید دارند. به علاوه برخی محققان ادعا می كنند كه دموكراسی می تواند آینده مطمئن تری برای صلح در خاورمیانه به وجود آورد. براساس تحقیقات تجربی در روابط بین الملل نشان داده می شود كه دموكراسی ها تقریباً هرگز وارد جنگ با یكدیگر نمی شوند و بر همین پایه به این نتیجه می رسند كه راه حل بحران اعراب و اسرائیل و نیز دیگر بحران هایی كه در منطقه وجود دارد با گسترش و تقویت دموكراسی در منطقه به شیوه ای مسالمت آمیز حل می شود.

●فرهنگ سیاسی و دموكراسی

مدت زیادی است كه محققان به عوامل و زمینه هایی كه موجب گذار به دموكراسی می شود و در نهایت باعث تثبیت و حفاظت از دموكراسی خواهد شد علاقه مند شده اند. در میان این عوامل می توان از ترتیبات نهادی و ساختاری كه شامل حضور احزاب سیاسی و برگزاری انتخابات رقابتی، استراتژی های نخبه باور و نخبگان تعهدپذیر، فعالیت انجمن های مدنی و سیاسی، گسترش باسوادی و رشد اقتصادی هستند نام برد.

محققان زیادی نیز از این حمایت كرده اند كه گرایش های سیاسی و ارزش های شهروندان عادی نیز عامل مهمی در این موضوع است. در واقع این امر كشف تازه ای نیست. آلموند و وربا در سال ۱۹۶۳ ملاحظه می كنند كه «اگر دموكراسی در كشوری دیگر رشد كند به جز نهادهای رسمی دموكراتیك به چیزهای دیگری مانند حق رای عمومی، حزب سیاسی و قوه مقننه انتخابی نیاز خواهد داشت. شكل دموكراتیك نظام سیاسی مشاركتی نیاز به فرهنگی سیاسی دارد كه با آن سازگار باشد و این فرهنگ با هنجارها و رویكرد های شهروندان معمولی ساخته می شود.» مطالعات اخیر در حوزه گذار به دموكراسی درباره كشورهای درحال توسعه و سابقاً كمونیستی كه به «موج سوم» دموكراتیزاسیون مشهور شد بر رویكردها و ارزش های شهروندان عادی تاكید مشابهی نشان می دهد. تحلیل هانتینگتون ۱۹۹۳ و اینگلهارت ۲۰۰۰ نیز در همین دسته طبقه بندی می شوند. اینگلهارت می نویسد: «دموكراسی به سادگی و تنها با به وجود آوردن تغییراتی نهادی یا مانورهایی در سطح نخبگان به وجود نمی آید. پایداری دموكراسی به باورها و ارزش های عموم شهروندان بستگی دارد.»

شواهدی از تجربه آمریكای لاتین نیز از این گزاره حمایت می كنند. مینوارینگ به این نتیجه می رسد كه مهمترین عاملی كه باعث دوام و ماندگاری بیشتر دموكراسی های آمریكای لاتین شد بر تغییری استوار بود كه در نگرش های سیاسی مردم به وجود آمد و باعث تشجیع بیشتر مردم برای دستیابی به دموكراسی شد. چو، دایموند و شین نیز از مطالعه كره و تایوان ارزیابی مشابهی ارائه می كنند و می نویسند كه تثبیت گذارهای دموكراتیك به باوری درونی شده و قوی به دموكراسی و همچنین تعهد به قبول مشروعیت دموكراتیك در میان همه مردم نیازمند است. به كار گرفتن این نتیجه گیری ها در جهان عرب، در نوشته هاریك قابل مشاهده است: «مطمئناً در درازمدت، حكومت دموكراتیك به فرهنگ سیاسی دموكراتیك نیاز دارد و فرهنگ سیاسی دموكراتیك نیز به حكومتی دموكراتیك نیازمند است.»

حساسیت این موضوع در فلسطین از زمانی كه دولت خودگردان فلسطین تشكیل شد و با توجه به تاثیری كه روند دموكراتیك بر صلح میان اعراب و اسرائیل خواهد گذاشت افزایش یافته است. اهمیت این موضوع از جهتی دیگر بر سر ارتباط میان اسلام و نگرش های سیاسی مردم خاورمیانه خواهد بود. نهایتاً این بررسی با توجه به كمیاب بودن پژوهش های تجربی درباره نگرش های سیاسی اعراب در فضای سیاسی جهان جایگاه ویژه ای خواهد داشت.

آدورا گرانت و مارك تسلر

ترجمه: دانیال شاه زمانیان

---