نقش روزنامه ها در رشد و گسترش فرهنگ عمومی

مروزه علیرغم پیشرفتهای فراوان علوم ارتباطی و اطلاع رسانی ،هنوز در بین رسانه های گروهی ،جراید خصوصاً روزنامه ها ، سودمندترین ،فراوان ترین و ارزان ترین وسیله برای بالا بردن سطح آگاهی افراد جامعه و مبارزه با جهل و بی خبری به شمار می آیند. در بین جوامع توسعه یافته و در حال توسعه هنوز نشر و مطالعه روزنامه مبین روشنفكری ،درك عمیق و بالا بودن شعور سیاسی و اجتماعی است.

دركشورما سابقه انتشار روزنامه به دوره قاجار باز می‌گردد. نخستین روزنامه فارسی منتشره در ایران تاریخ عشر آخر رمضان المبارك ۱۲۵۲ ه .ق را برخود دارد وبا این عبارت آغاز شده است :« بر رای صوابنمای ساكنین ممالك محروسه مخفی نمانادكه همت ملوكانه اولیای دولت علیه، معروف براین گشته است كه ساكنین ممالك محروسه تربیت شوند و از آنجا كه اعظم تربیت آگاه ساختن از كار جهان است لهذا به حسب حكم شاهنشاهی ، كاغذ اخباری متشمل براخبار شرقیه و غربیه در دارالطباعه ثبت و به اطراف واكناف فرستاده خواهد شد.»

روزنامه ها به خاطر ویژگی‌هایی از قبیل ارزانی، فراوانی، نقل صحیح و دقیق اخبار، اختصار و تنوع مطالب و سادگی زبان و...، قادر هستند طیف گسترده‌ای از اقشار مختلف جامعه را تحت پوشش اطلاعاتی قرار دهند و نیز به واسطه مقبولیتی كه در مردم دارند می‌توانند وسیله خوبی برای انتقال آگاهی‌های مختلف به ذهن و خاطر مردم وترمیم و تصحیح روابط و ضوابط موجود در جامعه باشند. البته این مقبولیت در بدو امر از دو علت ناشی شده بود:نخست آنكه روزنامه‌ها درآن دوران،تنها رسانه گروهی موجود در كشوربه شمار می‌آمد كه اخبار صحیح و دقیقی از اوضاع داخله و خارجه كشور را به اطلاع عموم می‌رسانید. هر چند كه این روزنامه‌ها در بعضی از نقاط به علت وضعیت بد حمل و نقل،با تأخیر چند روزه و گاهی چند هفته‌ای به دست خوانندگان می‌رسید ولی با این حال موجب پیشرفت عمده‌ای در سرعت و صحت خبررسانی شدند.

علت دیگر مقبولیت روزنامه در بین مردم، سادگی و روانی نوشته‌های آنها بود كه درك مطالب آن را توسط افراد كم سواد و حتی بی‌سواد ممكن می‌ساخت. افراد بی سواد كه اكثریت مردم كشورمان را تشكیل می‌دادند، به این نحواز مفاد روزنامه‌ها مطلع می‌شدند كه افراد با سواد در مراكز تجمع مردم چون قهوه خانه‌ها حاضر می‌شدند. و با صدای بلند محتویات روزنامه‌هارا برای سایرین قرائت می‌كردند و به این ترتیب جمع كثیری اعم از با سواد و بی‌سواد از مفاد روزنامه‌ها آگهی می‌یافتند. رفته رفته با بالا رفتن شعور سیاسی و اجتماعی مردم، نقش روزنامه‌ها به عنوان یك رسانه مفید، فراوان و ارزان تثبیت گردید و اشتیاق اقشار مختلف جامعه به مطالعه روزنامه رو به فزونی نهاد. اگر حضور هماهنگ و یك پارچه مردم در صحنه های سیاسی و اجتماعی را نشانه بالا بودن سطح فرهنگ عمومی و شعور سیاسی و آگاهی ملی بدانیم، آنگاه می‌توانیم بگوییم كه این امر با آزادی و تنوع و تعداد و حتی تیراژ جراید خصوصاً روزنامه‌ها رابطه مستقیم داشته و دارد. زیرا روزنامه‌ها از بدو پیدایش، نقش مهم ومؤثری در وقوع تحولات عمده وعمومی داشته‌اند. برای اثبات این مدعا از تاریخ سایر كشورهاچون فرانسه و روسیه وآلمان و... شواهد فراوانی می توان یافت ولی ما به ذكر سه شاهد از تاریخ كشورمان ایران ، اكتفاء می‌كنیم .

با نگاهی به تاریخ ایران اززمان انتشار نخستین روزنامه فارسی تا به امروز ،سه تحول اجتماعی ـ سیاسی عمده وعمومی در كشور صورت پذیرفته است . انقلاب مشروطیت ، نهضت ملی نفت و انقلاب اسلامی . و در زمان وقوع این سه رویداد بی مانند و ارزشمند ـ كه با حضور آگاهانه و گسترده آحاد ملت تحقق یافته است ـ جراید خصوصاً روزنامه ها نقش تعیین كننده‌ای در جهت دادن به خواست و اراده ملی ، روشن كردن اذهان ملت وانسجام مبارزات مردم داشته‌اند.

۱) دوره انقلاب مشروطیت ( ۱۳۱۴ ه .ق ترور ناصرالدین شاه ـ ۱۳۲۷ه.ق جلوس احمد شاه)

در این دوره مردم ایران به شهادت تاریخ از شعور سیاسی و اجتماعی بالایی برخوردار بودند. در این دوران به جز مدت دو ساله استبدادصغیر محمد علی شاهی روزنامه‌ها و جراید بسیاری به زبان فارسی در داخل و خارج كشور چاپ و منتشر می‌شده است كه پروفسور ادوارد براون در كتاب ارزشمند خود به نام تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت از سیصد و هفتادو یك موردبا ذكر نام و محل انتشار یاد كرده است. و این مقدار با توجه به جمعیت كشور و امكانات چاپ و نشر در آن زمان بسیار قابل ملاحظه است . معروفترین روزنامه نگاران این دوران عبارت بودند از : قاسم خان و جهانگیر خان صور اسرافیل ـ علی اكبر دهخدا ـ ابراهیم پور داودـ سید اشرف الدین گیلانی ـ ملك الشعرای بهار ـ ادیب الممالك فراهانی ـ سید عبدالرحیم خلخالی ـ میرزا محمد حسین فروغی و بسیار دیگر .

۲) دره نهضت ملی ( ۱۳۳۰ه.ش انتصاب دكتر محمد مصدق به نخست وزیری ـ ۲۸مرداد۱۳۳۲ه.ش كودتای آمریكایی فضل الله زاهدی ) در این دوره به خاطر اتخاذ شیوه های دمكراتیك توسط دولت وقت ، جراید از آزادی عمل و تنوع فراوان برخوردار شدند و روزنامه نگاران به آن درجه از اعتبار سیاسی و مقبولیت اجتماعی رسیدند. كه تعدادی از آنها به وزارت و وكالت رسیدند. متأسفانه از تعداد نشریات كشور در این دوره، اطلاع دقیقی در دست نیست ولی به شهادت ناظران، جراید در این دوره از تعدد و تنوع بسیار برخوردار بودند .

۳) دوره انقلاب اسلامی ( ۱۳۵۷ـ۱۳۶۰ ه.ش ) از این دوره به عنوان یكی از به یاد ماندنی‌ترین ادوار تاریخ روزنامه نگاری در ایران می توان نام برد . زیرا در این دوران پرشكوه علاوه بر روزنامه‌ها و جراید رسمی. مجاز در تهران و شهرستانها، روزنامه‌هاو بولتنهای متعددی توسط ارگانه، نهادها، احزاب و گروههای سیاسی چاپ ومنتشر میشد . حتی در مدارس كشور ،دانش آموزان به تهیه روزنامه‌های دیواری مبادرت می‌نمودند.

بوسیله روزنامه می‌توان مردم را با مواریث تاریخی، دینی و ادبی كشورشان آشنا كرد. به وسیله روزنامه می توان با جهل و خرافه مبارزه كرد و افراد را ازارتكاب جنایت ،بزهكاری و خطا وگناه باز داشت. به وسیله روزنامه می‌توان مردم را به محبت و ایثار، عمل صالح، رعایت قوانین و حفظ بهداشت عمومی تشویق كرد.

احتساب همه این روزنامه‌ها و جراید، تعداد نشریات كشور در این دوران از چندین هزار بالغ میشده است البته بررسی آثار خیر و شر این نشریات و صحت و سقم مطالب آنها خود حدیث مفصلی داردكه دراین مقاله مجال پرداختن بدان نیست و مارا از زمینه اصلی بحث دور میسازد. طبق آمار رسمی موجود در گزارشات فرهنگی كشور به سالهای ۶۰ـ۵۷ در سال ۱۳۵۷ علیرغم اغتشاشات داخلی و توقیف وتعطیل بسیاری از روزنامه‌ها و جراید كشور دویست وچهل و نه نشریه بطور مجاز و رسمی در كشور منتشر می شد . و این تعداد درسال ۱۳۵۸، دویست و سی وهفت و در سال ۱۳۵۹ دویست و بیست و هفت عنوان بوده است . ولی ناگهان این تعداد در سال ۱۳۶۰ به كمتر از نصف یعنی ۱۱۷ عنوان نشریه تقلیل مییابد و كار صدها روزنامه و نشریه غیر رسمی نیز به تعطیلی كشیده می شود .

البته جای بسی خوشبختی است كه تعداد نشریات كشور از سالهای ۶۸و ۶۹ مجدداً روبه افزایش نهاده است، هر چند كه از بسیاری جهات این دوران هنوز قابل مقایسه با سه دوره یاد شده نیست.

اما اهم وظایف مطبوعات و دیگر رسانه های گروهی دریك جامعه سالم عبارتند از :

الف ) آگاه نمودن مردم از آخرین وقایع و رویدادهای داخل و خارج كشور كه این امر موجب هماهنگی ، همفكری و همراهی بین دولت و ملت دراتخاذ مواضع مشترك برای حفظ منافع ملی و اعتقادی میشود.

ب) بالا بردن سطح آگاهی های افراد جامعه از نظر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، علمی،ادبی، اعتقادی و تاریخی .

ج) تنظیم و تصحیح رفتارها وروابط موجود بین افراد جامعه

و براحدی پوشیده نیست كه میزان بهره‌مندی افراد هر جامعه از موارد فوق ،نشان دهنده سطح فرهنگ عمومی آنان است. دربین رسانه های گروهی چون رادیو و تلویزیون وحتی مجلات، روزنامه‌ها از توان بیشتری برای ادای وظایف یادشده ،برخوردار هستند .

آنچه كه موجبات برتری روزنامه ها را در تأمین اهداف و وظایف فوق فراهم آورده ، مزایای است كه در ذیل می آوریم .

۱) ارزانی: پایین بودن بهای روزنامه‌ها، تهیه آنها را توسط كم درآمدترین اقشار جامعه نیز سهل وممكن می‌سازد و از این لحاظ روزنامه مشكل‌آفرینی رادیو و تلویزیون را ندارد.

۲) فراوانی : فراوانی روزنامه ها ، ابتیاع سریع و آسان آن را توسط همگان فراهم می آورد.

۳) سادگی زبان: سادگی زبان نوشتاری روزنامه‌ها موجبات گسترش نفوذ آن را در بین اقشار مختلف فراهم می‌آورد. زیرا در متن اخبار و اطلاعات روزنامه‌ها اثری از سخنان فخیم و جمله پردازی‌های ادیبانه و واژگان دشوار و دور از ذهن نیست و هر كس با حداقل سواد خواندن ونوشتن می تواند از محتوای آن آگاه شود.

۴) در دسترس بودن :روزنامه ها پس از ابتیاع كاملاً در اختیار خریدار قراردارند. وخاطر حجم و وزن كمشان به آسمانی قابل حمل می‌باشند. بنابراین خوانندگان بدون آنكه لطمه‌ای به برنامه كاری خود بزنند می‌توانند در فرصتهای كوتاهی كه دست می‌دهد به دفعات از آن استفاده نمایند. و این در حالی است كه برای استفاده از رسانه‌هایی چون رادیو و تلویزیون، این شنونده و بیننده است كه باید وقت خود را با زمان پخش برنامه مورد علاقه تنظیم كند.

۵) تنوع مطالب: تنوع مطالب روزنامه‌ها باعث می‌شود كه هرخواننده‌ای متناسب با ذوق و علاقه و به فراخور استعداد فكری و ذهنی خود از آن بهره‌مند گردد و از این بابتروزنامه حتی برمجله‌برتری دارد زیرا مجلات معمولاً جنبه تخصصی دارند و نسبت به روزنامه‌ها مجموعه كوچكی را تحت پوشش اطلاعاتی قرارمی دهند .

۶) اختصار مطالب: درزندگی پر مشغله امروزی كه مجال مطالعه به حداقل زمان خود رسیده است، اختصار مطالب روزنامه‌ها از ارزش فراوانی برخوردار است. زیرا خواننده می‌تواند لب مطالب را در كمترین عبارت و زمان ممكن دریابد. بدین ترتیب روزنامه در یك جامعه كاری فعال، جایگاه ویژه‌ای دارد.

۷) صحت و دقت اخبار: ویژگی دیگر روزنامه‌ها كه موجبات مقبولیت آنها را فراهم آورده است صحت و دقت اخبار مندرج در آنهاست به نحوی كه خواننده مطالب غیر خبری روزنامه را نیز با اعتماد و علاقه مطالعه می‌كند. و به همین دلیل روزنامه‌ها می‌توانند همه روزه گنجینه‌ای از آگاهی‌های فرهنگی را به ذهن و خاطر خونندگان منتقل كنند.

یك مزیت مستقیم دیگر را نیز بر مزایایی كه برشمردیم می‌توان افزود و آن عبارت است از ایجاد عادت به مطالعه در افرادی كه بطور مستمر به مطالعه روزنامه می‌پردازد این امر در دراز مدت، خوانندگان روزنامه را به سوی مطالعه كتاب كه فایده ای عظیم تر دارد، سوق می دهد . و ارزش آن وقتی آشكار می شود كه می بینیم با پیشرفت و فراگیر شدن رسانه‌های صوتی و تصویری رفته رفته عادت به مطالعه در بین مردم كاهش یافته است. زیرا بطور طبیعی انسان به كارهایی روی می‌آورد كه برای انجام آن به صرف‌انرژی و فعالیت ذهنی كمتری نیاز باشد.

مزایای یادشده این امكان را فراهم می‌آورند كه طیف بسیار زیادی از افراد جامعه تحت پوشش فرهنگی قرار گیرند . بوسیله روزنامه می توان مردم را با مواریث تاریخی، دینی و ادبی كشورشان آشنا كرد. به وسیله روزنامه می‌توان با جهل و خرافه مبارزه كرد و افراد را از ارتكاب جنایت، بزهكاری و خطا و گناه بازداشت. به وسیله روزنامه می توان مردم را به محبت و ایثار، عمل صالح، رعایت قوانین و حفظ بهداشت عمومی تشویق كرد.

پس باید هر چه بیشتر برای بالابردن و حفظ توانایی‌های روزنامه كوشید و بر كمیت وكیفیت مطالب و چاپ و نشر افزود. واین امر ممكن نمی‌شود مگر با رعایت نكات زیر:

۱) پایین نگاهداشتن بهای روزنامه ها ولوبا پرداخت سوبسید دولتی .

۲) تشویق آحاد و اقشار مختلف مردم به مطالعه روزنامه .

۳) رعایت آزادی و حرمت قلم ،هر چند كه با منافع كوتاه مدت دولتها وجناحهای سیاسی در تضاد باشد . مگر آنكه موجب اخلال در امنیت ملی و جریحه دار شدن عفت عمومی گردد.

۴) برخورد جدی با نشر اكاذیب ،افكار خرافی و مفاسد اجتماعی .

۵) فراهم آوردن امكانات چاپ و نشر سریع و مطلوب.

۶) دقت در درستی و سادگی نگارش و زبان نوشتاری روزنامه ها

خلاصه كلام آنكه روزنامه‌ها با ویژگی‌های خاص خود می‌توانند نقش مؤثری را در پیشرفت و شكوفایی كشور و نیز رشد و گسترش فرهنگ عمومی ایفاءكنند.

نویسنده : هومن یوسفدهی

پی نوشت ها

۱ـ از صبا تا نیما ، یحیی آرین پور،ج ۱ص ۲۳۵ به نقل از مجله یادگار ، شماره ۷، سال ۱

۲ـ تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران دردوره مشروطیت، ادوارد براون ،ج ۲و۳

۳ـ گزارش فرهنگی كشور سال ۱۳۵۷،ص۲۷

۴ـ گزارش فرهنگی كشور سال ۱۳۵۸

۵ـ گزارش فرهنگی كشور سال۱۳۵۹،ج ۱ص۴۲۰

۶ـ گزارش فرهنگی كشور سال۳۶۰ ۱،ص۱۰۳