بررسی تربیت كودك در روایات اسلامی

تربیت, مجموعه روش ها و راهكارهایی است كه از آغاز زندگانی انسان, به كار گرفته شده است تا او در مسیر صحیح رشد و ترقی قرار گیرد و در پرتو این آموزش ها, بتواند خود را از انحراف نجات دهد و راه سعادت و كمال را در پیش گیرد

موضوع تربیت فرزند، از دیرباز جزو موضوعات اساسی و بنیادی اسلام بوده است. در دنیای امروز با توسعه و رشد مهارناپذیر تكنولوژی و پیشرفت‏های چشمگیر آن، و نیز در عصر رویكرد دوباره بشر به مسئله دین و تربیت الهی موضوع تربیت فرزند، هم‏چنان چشم‌گیر می‏نماید. امروز حتی خانواده‏های غربی نیز به خوبی دریافته‏اند كه بازی‏های رایانه‏ای، سایت‏های سرگرمی، چت‏های اینترنتی، تلویزیون، سینما، و ... نیازهای روحی فرزندشان را تأمین نمی‏كند و بنیان خانواده را اكسیری جز تربیت صحیح فرزند، استوار نخواهد نمود. نوشتار حاضر بر آن ‏است كه نگاهی كوتاه به تربیت دینی كودك در روایات اسلامی بیندازد.

باید توجه داشت نوازش‏های بدون حد و حصر و توجیه ‏نشده و خارج از حد اعتدال، اثرات سوئی را بر روان كودك بر جای می‏گذارد؛ پُر توقعی، زودرنجی، ضعف در برابر مشكلات، ناامیدی، عقده حقارت، سرخوردگی از اجتماع و بسیاری فشارهای روانی دیگر، زاییده ارتباطات مهرآمیز افراطی با كودك است.

● ضرورت تربیت فرزند صالح

تربیت، مجموعه روش‏ها و راهكارهایی است كه از آغاز زندگانی انسان، به‏ كار گرفته شده است تا او در مسیر صحیح رشد و ترقی قرار گیرد و در پرتو این آموزش‏ها، بتواند خود را از انحراف نجات دهد و راه سعادت و كمال را در پیش گیرد. پیامبر گرامی اسلام صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله فرموده‏اند: "اَلوَلَدُ الصّالِحُ رَیحَانَهٌٔ مِن رَیَاحِینِ الجَنَّهِٔ"؛ فرزند صالح گلی است از بوستان بهشت.(۱) هم‏چنین فرمودند: "مِن سَعَادَهِٔ الرَّجُلِ الوَلَدُ الصَّالِحُ"؛ فرزند صالح نشانه خوشبختی فرد است.(۲)

امام ‏صادق علیه‏السلام نیز فرمودند: "مِیرَاثُ اللّهِ مِن عَبدِهِ المُؤمِنِ الوَلَدُ الصَّالِحِ ...؛ میراث خداوند به بنده مؤمنش فرزند صالح است.(۳)

● نام‌گذاری شایسته

مسئله مهمی كه در تربیت فرزند نیز تأثیر دارد، انتخاب نام شایسته برای كودك است. بسیاری از افراد هستند كه در بزرگسالی، نام خود را به دلیل عدم تناسب تغییر می‏دهند و حتی برخی از جوانان و نوجوانان نیز از گفتن نام اصلی خود، به دلیل سبُك و سخیف بودن، پرهیز می‏نمایند.

از آن جا كه اسلام به شكوه و جلال مسلمانان توجه ویژه دارد، آنان را از نام‏گذاری‏های ناشایست و غیر متین برای فرزندان، باز داشته است. حتی از نام‌گذاریِ نیك، به «حقی مسلّم بر گردن پدر و مادر» تعبیر شده است. امام كاظم علیه‏السلام می‏فرماید:

"اَوَّلُ مَا یَبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ اَنْ یُسَمِّیهِ بِأِسمٍ حَسَنٍ فَلیُحَسِّن اَحَدُكُمُ اسْمَ وَلَدِهِ"؛ نخستین كار نیكی كه شخص برای فرزندش انجام می‏دهد این ‏است كه نام نیكو بر او بگذارد. پس شایسته است هر یك از شما نام فرزند خود را نیكو قرار دهد.(۴)

هم‏چنین روایت شده است كه فردی نزد رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله آمد و پرسید: ای رسول خدا! حق فرزندم بر من چیست؟ فرمود: نام و تربیتش را نیكو كنی و او را در محیطی خوب پرورش دهی.(۵)

امام صادق علیه‏السلام در سخنی فراگیر و كامل در پاسخ ابن حمید، كه برای مشورت در مورد انتخاب نامی برای فرزندش شرف‏یاب شده بود، فرمودند: از نام‏هایی كه بندگی خدای را می‏رساند (انتخاب كن و) بر او بگذار.(۶)

گذشته از این مطلب، احادیثی موجود است كه مبتنی بر تغییر برخی نام‏ها توسط اهل بیت علیهم‏السلام می‏باشد كه آنان این‏گونه ناخرسندی خود را از گذاشتن این ‏دسته نام‏ها اِبراز داشته‏اند؛ آن‏سان كه آورده‏اند رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله نام افراد و اماكنی كه زیبنده نبود، تغییر می‏داده‏اند.(۷)

همچنین آمده است كه امیرالمؤمنین علیه‏السلام، با این ‏كه نام مادر و همسرشان فاطمه علیهاالسلام بود، نام یكی از دختران خود را نیز فاطمه نهادند.(۸) و نیز نگاشته‏اند شدت علاقه به حضرت زهرا علیهاالسلام در اهل‌بیت علیهم‏السلام به گونه‏ای بود كه امام كاظم علیه‏السلام نام چهار دختر خود را فاطمه گذاشتند؛ فاطمه كبری، فاطمه وسطی، فاطمه صغری، فاطمه اخری كه به فواطم اربعه شهرت یافتند.(۹)امام رضا علیه‏السلام نیز فرموده‏اند: "لایَدخُلُ الفَقرَ بَیتاً فِیهِ اسْمُ فَاطِمَهٔ مِنَ النِّسَاءِ"؛ در خانه‏ای كه نام یكی از زنان فاطمه باشد محرومیت داخل نمی‏شود.(۱۰)

مسئله مهمی كه در تربیت فرزند نیز تأثیر دارد، انتخاب نام شایسته برای كودك است. بسیاری از افراد هستند كه در بزرگسالی، نام خود را به دلیل عدم تناسب تغییر می‏دهند و حتی برخی از جوانان و نوجوانان نیز از گفتن نام اصلی خود، به دلیل سبُك و سخیف بودن، پرهیز می‏نمایند.

این ویژگی در خانواده امام حسین علیه‏السلام نیز دیده می‏شود و فاطمه كبری و فاطمه صغری از دختران او به شمار می‏روند.(۱۱) این در حالی است كه فضای سركوب شیعیان، بر جامعه حاكم شده بود و رعب و وحشت بر سر آنان كه نام فرزندان خود را علی و فاطمه می‏نهادند، سایه افكنده بود. امام حسین علیه‏السلام نیز در آن فضای تهدید و ارعاب، دست به مبارزه‏ای آشكار زده و با این نام‏گذاری به پاسداشت جایگاه و احترام این دو دُردانه آفرینش بر می‏خیزند.

● لزوم تربیت فرزند از سنین كودكی

همان‏گونه كه كارشناسان تربیت كودك نیز اذعان دارند، بهترین دوره برای تربیت فرزند، دوران كودكی است. زیرا در این سنین حس تقلید و نیز حس پذیرش آموزه‏های تربیتی، در سطح بالایی از توانمندی قرار دارد و كودك به خوبی آن‏ چه را كه به او آموخته می‏شود، فرا می‏گیرد. امیرالمؤمنین علیه‏السلام به فرزند خود امام مجتبی علیه‏السلام می‏فرماید: «قلب كودك نورس همانند زمین كاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است كه در آن پاشیده شود. از این‏ رو در تربیت تو شتاب كردم، پیش از آن‏ كه دل تو سخت شود و اندیشه‏ات به چیز دیگری مشغول گردد، تا به استقبال كارهایی بشتابی كه صاحبان تجربه، زحمت آزمودن آن را كشیده‏اند و تو را از تلاش و یافتن بی‏نیاز ساخته‏اند.»(۱۲)

رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله در مورد تربیت از سنین كودكی فرموده‏اند: "مَن رَبّی صَغِیراً حَتَی یَقُولُ لااِلهَ اِلاّ اللّه لَمْ یُحَاسِبهُ اللّهُ"؛ هر كس فرزندش را از كودكی تربیت كند تا او بتواند بگوید لا اله الا الله، خداوند از او حساب نخواهد كشید.(۱۳)

● ضرورت مهرورزی و توجه به عواطف كودكانه

رشد معنوی و تربیت اخلاقی مستلزم پرورش سالم عواطف كودك است. در این زمینه نیز روایات بسیاری وارد شده است؛ امام صادق علیه‏السلام فرموده‏اند:

"اِنَّ اللّه لَیَرحَمُ العَبدُ لِشِدَّهِٔ حُبِّهِ لِوَلَدِه"؛ همانا پروردگار بنده‏اش را به دلیل زیادی مهرورزی نسبت به كودك خود می‏بخشاید.(۱۴)

هم‏چنین از رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله روایت شده است:

"مَن قَبَّلَ وَلَدَهُ كَتَبَ اللّهُ لَهُ حَسَنَهًٔ وَ مَن فَرَّحَه فَرَّحَهُ اللّهُ یَوم القِیَامَهِٔ"؛ هر كس فرزند خود را ببوسد خدا بر او پاداشی می‏نویسد و هر كس فرزندش را خوشحال كند خدا او را در روز رستاخیز شاد می‏گرداند.(۱۵)

و در جای دیگری فرموده‌‌اند:

"اُحِبُّوا الصِّبیَانَ وَ ارْحَمُوهُم"؛ كودكان را دوست بدارید و نسبت به آنان مهربان باشید.(۱۶)

همچنین روایت شده است كه روزی مردی خدمت پیامبر اكرم صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله رسید و عرض كرد: ای رسول خدا! من ده فرزند دارم ولی هرگز كودكانم را نبوسیده‏ام. پیامبر اكرم صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله فرمود: كسی كه رحم نكند (مورد) رحم (واقع) نمی‏شود.(۱۷)

رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله در مورد تربیت از سنین كودكی فرموده‏اند: هر كس فرزندش را از كودكی تربیت كند تا او بتواند بگوید لا اله الا الله، خداوند از او حساب نخواهد كشید.

پی‏‌نوشت‏ها:

۱ـ وسائل الشیعهٔ، ج۱۵، ص۹۷.

۲ـ همان.

۳ـ همان.

۴ـ همان، ج۱۵، ص۱۲۲؛ فروع كافی، ج۲، ص۸۶.

۵ـ همان، ج۱۵، ص۱۲۳.

۶ـ همان، ج۱۵، ص۱۲۸؛ فروع كافی، ج۲، ص۸۶.

۷- همان، ج۱۵، ص۱۲۲.

۸ـ الارشاد، ج۱، ص۲۱۵.

۹ـ همان، ج۲، ص۳۴۴: بحارالانوار، ج۴۸، ص۳۱۷؛ تذكرهٔ‏الخواص، ص۳۵۱.

۱۰ـ وسائل‏الشیعهٔ، ج۱۵، ص۱۲۹.

۱۱ـ تذكرهٔ الخواص، ص۲۷۸.

۱۲ـ نهج البلاغه (دشتی)، ص۵۲۲.

۱۳ـ ارشاد القلوب، ص۲۲۵.

۱۴ـ وسائل‏الشیعهٔ، ج۲۱، ص۴۸۳.

۱۵ـ همان، ج۲۱، ص۴۷۵.

۱۶ـ همان، ج۲۱، ص۴۸۳.

۱۷ـ همان، ج۱۵، ص۲۰۳.

۱۸- تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۸۶.

۱۹ـ بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۸۶؛ عیون الاخبار، ج ۳، ص ۶۴.

۲۰ـ شوری: ۴۹.

۲۱ـ مستدرك الوسائل ج۱۵، ص۱۱۵؛ وسائل‏الشیعهٔ، ج۱۵، ص۱۰۰؛ فروغ كافی، ج۲، ص۸۲.

۲۲ـ وسائل‏الشیعهٔ، ج۱۵، ص۱۰۴؛ فروع كافی، ج۲، ص۸۲.

۲۳ـ همان، ج۱۵، ص۱۰۴؛ فروع كافی، ج۲، ص۸۲.

۲۴ـ وسائل‏الشیعهٔ، ج۱۵، ص۱۹۳.

۲۵ـ فروع كافی، ج۲، ص۹۴.

۲۶ـ الخصال، ج۲، ص۱۵۷.

منبع:مجله یاس، شماره ۳۳، ابوالفضل هادی‏ منش

---