اصلاحات تعریف و اركان در سیره حكومتی امیرمؤمنان علی ع

از نظر اسلام, هر گونه اقدم در جهت رفع مفاسد و معایب موجود و یا بهبود و ارتقاء , نسبت به وضعیت فعلی در راستای كسب رضایت الهی , اصلاحات نامیده می شود و در یك بیان كوتاه اصلاحات حركتی است تكاملی در جهت قرب الی الله

از نظر اسلام، هر گونه اقدم در جهت رفع مفاسد و معایب موجود و یا بهبود و ارتقاء ، نسبت به وضعیت فعلی در راستای كسب رضایت الهی ، اصلاحات نامیده می شود و در یك بیان كوتاه اصلاحات حركتی است تكاملی در جهت قرب الی الله.

هدف تمام اولیاء و بندگان صالح خدا ایجاد اصلاحات در فرد و جامعه بوده است، از پیامبران الهی گرفته، تا امیرالمؤمنین علی (ع) كه هدف خویش را از به دست گیری حكومت، اصلاحات معرفی كرده، می فرماید: و لكن لنرد معالم من دینك و تظهر الاحكام فی بلادك و این مسیر ادامه می یابد تا پرچم اصلاحات نبوی و علوی در دستان با كفایت مصلح كل و منجی بشریت از قید فساد و تباهی قرار گیرد. با دقت در سیره حكومتی امیرمؤمنان علی (ع) نكاتی چند كه به عنوان اركان اصلاحات محسوب می گردد- قابل تذكر است :

۱) مبنای اصلاحات :

معمولاً اصلاحات در هر جامعه ای باید بر اساس مبانی مورد پذیرش عمومی آن جامعه صورت گیرد. همچنانكه هیچگاه در یك جامعه لائیك و غیر دینی،‌ اصلاحات دینی صورت نمی گیرد. در یك جامعه اسلامی نیز هیچگاه برخلاف مبانی دینی صورت نخواهد گرفت. و لذا مبنای اصلاحات در جامعه اسلامی از دیگاه امیرالمؤمنین سه ركن زیر است :

((كتاب الله و سنه رسوله و اجتهاد رایی))

الف) قرآن كتاب خدا

ب) سنت رسول الله

ج) اجتهاد حاكم اسلامی جامع الشرایط

۲) توازن در اصلاحات :

الف) آغاز همزمان اصلاحات در ابعاد مختلف : چون ابعاد مختلف اصلاحات در اجتماع به یكدیگر وابسته اند. لذا علی (ع) پس از دستیابی به حكومت، بسیاری از ابعاد اصلاحا را بطور همزمان آغاز نمود. در ایجاد اصلاحات اقتصادی،‌عدالت و مساوات را سرلوحه كار خویش قرار داد. بطوریكه همه مردم از سیاه و سفید، عرب و عجم، غلام و ارباب، همه و همه بطور مساوی از بیت المال بهره مند گردیدند. در همان روزهای نخستین در انجام اصلاحات اداری، به عزل استانداران و والیان ناشایست پرداخت و بجای ایشان از افراد كارآمد و شایسته استفاده نمود و در ابعاد دیگر اصلاحات نیز همین گونه عمل نمود.

ب) كنترل سرعت اصلاحات :

وجود یك مركز مقتدر و اندیشمند جهت نظارت و كنترل سرعت اصلاحات امری ضروری است تا خدای نكرده تندی اصلاحات سبب نارضایتی عمومی و كندی آن سبب یأس مردم نگردد. امیرمؤمنان به عنوان رأس حرم حكومت اسلامی، كنترل اصلاحات را خود بر عهده داشت. هر چند از نظرات اطرافیان و افراد معتمد استفاده می نمود.

ج) مخاطبان اصلی اصلاحات :

محور اصلاحات عموم ملتندنه اطرافیان مسئولین، ثروتمندان و گروههای سیاسی، لذا باید برنامه های اصلاحی،‌مصالح عمومی را تأمین كند هر چند با منافع برخی گروهها و اشخاص در تضاد باشد. علی (ع) در نامه نهج البلاغه خطاب به مالك می فرمایند : ((باید محبوبترین كارها نزد تو كارهایی باشد كه با عدالت دمسازتر و خشنودی عامه مردم را در پی داشته باشد.))

سپس حضرت در ادامه اشاره می كنند كه خواص به موقع خطر و سختی حاكم را تنها می گذارند اما آن گروهی كه مشكلات و سختیها را در هنگام تنگنا و جنگ تحمل می كنند عامه مردمند، لذا باید توجه تو به ایشان بیشتر باشد.

۳) جامع بودن اصلاحات :

علی (ع) به مالك اشتر دستور می دهند كه :

به همراه دانشمندان و برجستگان جامعه به بحث و گفتگو در مورد آنچه می تواند سرزمینهای اسلامی اصلاح كند، بپرداز.

تا در اثر این تبادل اندیشه ها و انتقال تجارب یك برنامه جامع- كه نظرات مختلف در آن لحاظ گردیده- تدوین گردد.

۴) آگاه كردن مردم از اصلاحات :

حضرت علی (ع) در اولین سخنرانی خود بعد از بیعت همگانی مردم با ایشان ، برخی از ابعاد اصلاحات را برای مردم روشن می كنند تا جامعه ای كه نزدیك به دو دهه از اختلاف طبقاتی ، فساد، تبعیض ، كسب ثروتهای نامشروع و در یك كلام دور شدن از سنت و روش رسول گرامی اسلام (ص) رنج می برد با استشمام عدالت علوی روحی تازه بگیرد و او را در اجرای این برنامه ها یاری دهد.

۵) اجرای بی قید و شرط به برنامه های اصلاحات :

هر برنامه و قانون مفیدی كه بخواهد در اجتماع به اجرا در آید ، قطعاً منافع عده ای را تهدید خواهد كرد. لذا اگر مجریان اصلاحات بخواهند بر اساس منافع افراد و یا تهدید و تطمیع ایشان از اجرای برنامه عقب نشینی كنند، هیچ نقشی از اصلاحات بر پیكره اجتماع بسته نخواهد شد.

[[ علی (ع) به همه حكومت مداران آموخت كه او حكومت را برای اصلاحات می خواهد نه اصلاحات را برای حكومت. ]]

عدم سپردن مسئولیت به طلحه و زبیر ، تقسیم بالسویه بیت المال و عزل معاویه كه دو جنگ جمل و صفین را بر او تحمیل نمود، دلیل بر این مدعاست.

۶) رشد و اعتلای فكری و روحی مردم :

در حكومت كوتاه امیرمؤمنان (ع) تمام اركان قبلی اصلاحات به بهترین نحو ممكن محقق گشت، اما آنچه كه باعث شد علی (ع) در اجرای اصلاحاتش تنها بماند،‌ عدم همراهی و دل سپردن مردم به دستورات و اوامر او بود. مردمی كه بخاطر برقراری عدالت و مساوات و مبارزه با فقر و فساد و تبعیض با علی (ع) بیعت كرده بودند، سرانجام به علت نداشتن تحلیل از مسائل، فریب عده ای از زراندوزان و قدرت طلبان را خورده، علی (ع) را مظلومانه تنها گذاشتند.