غفلت نکنیم از این ثروت مشترک

شرایط اقتصادی جهان و نقش روزافزون منابع طبیعی مولد انرژی در آینده کشورها معادلات و پارادایم‌های حاکم بر روابط و رفتارهای حاکمان و دولت‌ها را در سال‌های اخیر به غایت پیچیده کرده است.

انتشار پیش‌بینی‌‌های مراکز معتبر اقتصادسنجی و تحلیل‌های ناظران از آینده میان مدت اقتصاد جهانی و تحلیل روند حرکتی شاخص‌های تولید و مصرف انرژی در کشورهای در حال توسعه و دارای اقتصادهای نوظهور همگی بیانگر این واقعیت است که جهان در سال‌های پیش رو همچنان نیازمند انرژی‌های طبیعی تجدیدناپذیر و خصوصا نفت و گاز خواهد بود که البته به مرور زمان ترکیب این نیازمندی از نفت به گاز طبیعی تغییر می‌کند. بر مبنای همین دیدگاه، کشورهای بهره‌مند از منابع طبیعی فسیلی در پازل دنیای آینده از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند و نقشی تعیین‌کننده در فعل و انفعالات جهان ایفا می‌کنند البته به شرط این که بتوانند با اتخاذ تدابیری منطقی و مبتنی بر اصول توسعه، سرنوشت منابع طبیعی خدادادی کشورشان را خود در دست بگیرند و اجازه ندهند که کمبودهای آنان باعث شود اقتصادهای تشنه انرژی از نقایص، سوءاستفاده و این منابع را مدیریت و مصرف کنند.

در این میان ایران نیز به عنوان یکی از ۷ کشور برتر دارنده ذخایر نفت و دومین کشور دارنده ذخایر گاز، جایگاهی فوق‌العاده حساس و منحصر به فرد دارد که می‌تواند این کشور را به یکی از محوری‌ترین نقش‌آفرینان آینده اقتصادی جهان مبدل سازد.

اما به نظر می‌رسد با وجود ظرفیت بالقوه‌ای که از رهگذر وفور منابع طبیعی خدادادی، موقعیت جغرافیایی بسیار ویژه و پتانسیل‌های انسانی استثنایی در کشورمان فراهم است، مشکلاتی بر سر راه استفاده بهینه از این رشته وجود دارد و بهره‌برداری ایران از ذخایر نفتی و گازی با موانعی مواجه است.

از این رو نگاهی به حوزه‌های بالقوه و ظرفیت‌های موجود در بخش‌ نفت و گاز و چالش‌های موجود در هرکدام بسیار راهگشاست.

● میادین مشترک

بررسی‌های انجام‌گرفته نشان می‌دهد که ایران در چهار منطقه دارای میادین مشترک نفت و گاز با کشورهای همسایه خود است که برای برداشت از این میادین درگیر رقابتی نفسگیر با رقبای منطقه‌ای است.

دسته نخست این میادین مشترک، میدان‌های هیدروکربوری هستند که در خلیج‌فارس واقع شده‌اند.

میدان پارس جنوبی و ۱۲ میدان نفتی و گازی مشترک با کشورهای قطر، عمان، امارات، کویت و عربستان در این دسته قرار دادند.

دسته دوم، میادین مشترک جنوب و غرب ایران است؛ چاه‌های نفت شهر «نفت‌شهر» که از ۷۰ سال پیش وارد مدار استخراج و تولید شده و وجود ۳۰ ساختار پتانسیل مشترک در آن به اثبات رسیده از جمله مهم‌ترین این میادین است.

دسته سوم را میادین مشترک دریای خزر تشکیل می‌دهند که مهم‌ترین آن، میدان مشترک البرز است که ایران و آذربایجان در آن شریک هستند؛ البته تنها حدود ۲۰ درصد این میدان مشترک به حساب می‌آید.

دسته چهارم میادین مشترک، منابعی هستند که در شرق کشورمان قرار دارند، مهم‌ترین این میدان‌ها، میدان «گنبد لی» است که ایران و ترکمنستان در آن شریک هستند.

علاوه بر این ظرفیت‌ها و ذخایر قابل ملاحظه، کشورمان دست‌کم در دو محور با فرصت‌های مهمی برای تثبیت نقش‌آفرینی خود در معادلات اقتصادی و سیاسی آینده جهان از رهگذر انرژی است؛ خط لوله صلح و خطوط انتقال گاز به اروپا.

همان‌طور که پیداست، برخورداری ایران از ذخایر گازی فراوان و قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی ایده‌آل از نظر ترانزیت گاز، کشورمان را به صورت بالقوه به یکی از عمده‌ترین فعالان این بخش تبدیل کرده که البته بالفعل کردن این ظرفیت‌ها نیازمند غلبه بر چالش‌های متعددی است.

● چالش‌های پیش‌رو

همان‌گونه که اشاره شد، بهره‌مندی از ذخایر قابل ملاحظه موجود در کشور و استفاده از موقعیت ژئوپلتیک قرار گرفتن در سرپل ارتباطی قاره اروپا به منابع انرژی با چالش‌هایی مواجه است که می‌توان آنها را در ۳ دسته ارزیابی کرد:

نخستین مانع پیش‌روی ایران در بهره‌برداری از منابع طبیعی انرژی خصوصا در بخش میادین مشترک نفت و گاز، کمبود منابع مالی برای تامین هزینه‌های هنگفت زیرساخت‌ها و صنایع استخراجی ـ تولیدی است.

بنابر محاسبات صورت گرفته و هدفگذاری‌های انجام شده در برنامه پنجم توسعه کشور، تحقق اهداف مورد نظر در بخش‌های نفت و گاز نیازمند ۲۵ تا ۳۱ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری سالانه آن هم تنها در بخش بالادستی است. در حوزه گاز نیز باید ظرف ۴ تا ۵ سال آینده حدود ۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری انجام شود. این حجم سرمایه‌گذاری تنها برای افزایش تولید گاز از حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب فعلی به ۹۰۰ میلیون مترمکعب در سال ۱۳۹۳ برآورد شده است.

در بخش نفت نیز این برآوردها برای تحقق افزایش حجم برداشت روزانه به ۱۵‌/‌۵ میلیون بشکه است.

همچنین بنابر محاسبات صورت گرفته برای سرمایه‌گذاری در میادین مشترک منتظر توسعه کشور به ۱۵ میلیارد دلار و برای ساختار اکتشافی موجود نیز به ۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز داریم. با در نظر گرفتن این آمار و ارقام که بیانگر بخشی از نیازهای کشور به منابع مالی است نگاهی به فعالیت‌های رقبای ایران در حوزه‌های مورد اشاره، ضرورت جدیت، تسریع و ابتکار عمل مسوولان برای تامین مالی پروژه‌ها، بیش از پیش روشن می‌شود:

الف) قطر ـ پارس جنوبی

میدان گازی پارس جنوبی در حال حاضر بزرگ‌ترین و حساس‌ترین میدان مشترک ایران به حساب می‌آید که رقیب قطری با سرعت زائدالوصفی مشغول سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌های خود در آن است.

گذشته از تاخیر ۱۱ ساله ایران در آغاز برداشت از این میدان مشترک در مقایسه با قطر به گفته مسوولان کشورمان، سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته توسط آن کشور در پارس‌جنوبی، ایران را در برداشت سالانه از این میدان به میزان ۵‌/‌۱ برابر عقب انداخته است.

بنا بر آمارهای موجود، میزان تولید روزانه قطر در پایان سال ۲۰۰۸ میلادی حدود ۳۱۰ میلیون مترمکعب بود که این میزان در پایان سال ۲۰۰۹ میلادی (زمستان ۸۸) به ۴۵۵ میلیون مترمکعب رسید که ۵‌/‌۱ برابر بیشتر از تولید ایران است.

این در حالی است که برنامه‌ریزی‌های قطر نشان می‌دهد این کشور قصد دارد برداشت خود را از میدان پارس جنوبی تا سال ۲۰۱۲ میلادی به ۲۷۰ میلیارد مترمکعب در سال افزایش دهد که در صورت موفقیت این برنامه، این میزان برداشت حدود ۴ برابر برداشت سالانه ایران خواهد بود که در خوش‌بینانه‌ترین حالت به ۶۴ میلیارد مترمکعب در سال می‌رسد.

نگرانی‌ها از روند حرکتی ایران و مقایسه آن با قطر، زمانی افزایش می‌یابد که شاهد کاهش ۶۲ درصدی بودجه سالانه این میدان در سال ۸۸ نسبت به ۸۷ هستیم.

در سال ۸۸ بودجه تعیین شده‌ای برای پیشبرد فازهای پارس‌ جنوبی به حدود ۵/۱ میلیارد دلار کاهش یافت که حدود ۶۲ درصد کمتر از بودجه اختصاص یافته در سال ۸۷ بود.

این در حالی است که رقیب ایران رقمی حدود ۷۰ میلیارد دلار را در ۳ سال آینده برای این پروژه اختصاص خواهد داد که ۱۵ برابر بودجه ایران خواهد بود.

این کشور در حال حاضر با تولید ۳۱ میلیون تن ال‌ان‌جی که در سال بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول در جهان به حساب می‌آید و برای افزایش بیش از ۲ برابری تولید خود تا سال ۲۰۱۱ میلادی نیز برنامه‌ریزی کرده است.

ب)‌ میادین مشترک با عراق

ایران در مرز خود با عراق، ۵ مخزن نفتی مشترک دارد که ۳ میدان دهلران، نفت شهر و پایدار غرب از این میادین در حال تولید و ۲ میدان آزادگان و یادآوران هم در حال توسعه هستند. بنابر محاسبات صورت گرفته میدان آزادگان، یکی از غنی‌ترین میادین نفتی جهان است و میدان یادآوران نیز با ۱۷ میلیارد بشکه ذخیره نفت به تنهایی معادل کل ذخیره کشور الجزایر، نفت را در خود نگهداری می‌کند.

وجود چنین ذخایر ارزشمندی در کنار میل و نیاز شدید عراق به افزایش درآمدهای نفتی خود باعث شد این کشور طی ۳ سال اخیر ۷۰ بلوک اکتشافی و ۶۵ میدان نفتی خود را به مناقصه بین‌المللی بگذارد.

در این مناقصه‌ها که دور دوم آن، آذرماه سال گذشته انجام شد، شرکت‌های بزرگی از انگلیس، روسیه، فرانسه، چین، نروژ و مالزی شرکت کرده و برنده شدند.

آمارهای موجود نشان می‌دهد که با انجام این مناقصات شرکت‌های غربی، روسی و آسیای شرقی متعهد شده‌اند ظرف سال جاری حدود ۸ میلیارد دلار و طی ۳ سال آینده بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار در پروژه‌های نفتی عراق سرمایه‌گذاری کنند.

هدف عراق از این اقدامات، افزایش حجم تولید روزانه خود از ۵/۲ میلیون بشکه فعلی به روزانه ۶ میلیون بشکه تا ۴ سال آینده و ۱۲ میلیون بشکه در روز طی ۶ سال آینده است؛ هدفی که در صورت تحقق این کشور را به رقیبی جدی برای عربستان و عنصری تعیین‌کننده در اوپک تبدیل می‌کند.

ایران بنابر گزارش‌های رسمی ظرف ۳ سال آینده و در صورت ادامه روند فعلی سرمایه‌گذاری‌ها، از نظر ذخایر نفت در جا پس از عربستان، کانادا و ونزوئلا به رده چهارم رفته است و از لحاظ تولید روزانه در جهان نیز پس از عربستان، روسیه، آمریکا، چین، عراق و احتمالا کانادا به رده ۶ یا ۷ و از نظر صادرات در درون اوپک هم بعد از عربستان، امارات، عراق و نیجریه به پله ۵ تنزل پیدا می‌کند.

ج) دریای خزر

بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که دریای خزر حدود ۹۵ میلیارد بشکه نفت درجا را در دل خود ذخیره کرده است و سومین منبع بزرگ نفت جهان به حساب می‌آید.

کشورهای ساحلی این دریا از سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ میلادی عملیات اکتشاف و ساخت صنایع استخراجی را در این دریا آغاز کرده‌اند و همین روند باعث شده که دریای خزر در حال حاضر ۴ درصد نفت مورد نیاز بازارهای جهانی را تامین کند.

شرکت‌های معتبر جهانی طی ۲ دهه گذشته حدود ۸۰ میلیارد دلار در قالب همکاری با کشورهای این دریا در پروژه‌های آن حضور دارند.

روسیه به عنوان مطرح‌ترین این کشورها توانسته طی سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۵ میلادی بجز میدان «کورچاگین» که اولین محموله نفتی را چندی پیش از آن استخراج کرد، ۵ میدان نفت و گاز دیگر هم در آب‌های منطقه‌ای خود کشف کند. همین موفقیت باعث شده که رقمی در حدود ۱۲ میلیارد دلار سرمایه اولیه برای ۵ سال‌آینده در این حوزه پیش‌بینی کند.

این در حالی است که نخستین اکتشافات ایران در دریای خزر در اواخر دهه ۹۰ میلادی در قالب همکاری مشترک با یک شرکت انگلیسی و همراهی شل پس از هزینه ۲۰ میلیون دلار در مرحله لرزه‌نگاری انجام ولی متوقف ماند.

پس از این، سرانجام ساخت سکوی نیمه شناور البرز با همکاری مستقیم شرکت صدرا و همراهی یک شرکت چینی سال گذشته پایان یافت و حرکت آن به سمت بندر نکا برای حفر نخستین چاه در ۴ کیلومتری ساحل و عمق هزار متری آغاز شد ولی هنوز به مرحله تولید نرسیده است.

سروش صاحب‌ فصول