صادرات خرما و چالش های بعد از تولید

ایران به لحاظ تولید حدود یك میلیون تن خرما در سال از بزرگترین تولیدكنندگان خرمای جهان به شمار می رود اما با وجود افزایش تولید و صادرات نسبت صادرات این محصول به تولید آن در سال های گذشته ثابت و حدود ۱۰ درصد باقی مانده است در صورتی كه پتانسیل های افزایش صادرات خرما بسیار بالاست اما عمده مشكلات به مرحله بعد از تولید برمی گردد و همین مسأله
بر صادرات آن تأثیر بسیاری دارد

ایران به لحاظ تولید حدود یك میلیون تن خرما در سال از بزرگترین تولیدكنندگان خرمای جهان به شمار می رود اما با وجود افزایش تولید و صادرات نسبت صادرات این محصول به تولید آن در سال های گذشته ثابت و حدود ۱۰ درصد باقی مانده است. در صورتی كه پتانسیل های افزایش صادرات خرما بسیار بالاست. اما عمده مشكلات به مرحله بعد از تولید برمی گردد و همین مسأله بر صادرات آن تأثیر بسیاری دارد.

خرما مصارف بسیار متنوعی دارد از قبیل تازه خوری (خارك و رطب) استفاده از آن در طبخ برخی غذاها، به صورت شیره، سس خرما، كمپوت و مربا و ... و همچنین در صنایع الكل سازی، تولید اسیدسیتریك، مخمرها، قند مایع (به عنوان ماده اولیه نوشابه سازی و شكلات...) مصرف فراوانی دارد. همچنین خرما برخی از خواص طبی را نیز دارد. در سال ۱۹۵۰ دارویی به نام Diostulence با خواصی مشابه كورتیزون (ولی بدون عوارض جانبی) از خرما تهیه شد. بنابراین بازار مصرف این كالا روزبه روز درحال گسترش است بخصوص در مصارف صنعتی.

سطح زیركشت خرما در جهان به بیش از ۹۵۰ هزار هكتار می رسد كه سطح زیركشت آن در ایران

۲۵۰ هزار هكتار و تولید این محصول در كشورمان بین ۹۰۰ هزار تا یك میلیون تن است. تولید خرما در جهان از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۴ میلادی از حدود۹‎/۳ میلیون تن با نرخ رشد ۳۴‎/۴ درصد به۸۵‎/۵ میلیون تن افزایش یافته است كه بیشتر این تولیدات مربوط به كشورهای ایران، مصر، عربستان، پاكستان و الجزایر است. كه در این میان ایران با تولید حدود یك میلیون تن در سال، بزرگ ترین تولیدكننده خرما در جهان محسوب می شود.ولی متأسفانه میزان عملكرد تولید خرما در هر هكتار نسبتاً پایین است. این رقم در كشور ما حدود ۵ تن بوده درحالی كه در مصر ۲۶ تن است.

با وجود این در فاصله سال های ۷۲ تا ۸۲ سهم كشور ما در مقدار صادرات جهانی از ۱۸ درصد به۳۴ درصد افزایش یافت. اما ارزش دلاری صادرات خرمای ایران به گفته دكتر چیذری معاون برنامه ریزی بورس كالاهای كشاورزی با نرخ كاهشی ۳۶ درصدی از ۵۴ میلیون دلار در سال ۷۲ به ۳۴ میلیون دلار در سال ۸۲ رسیده است كه این امر می تواند ناشی از تفاوت قیمت صادراتی محصول خرما در ایران با سایر كشورهای خرما خیز باشد. قیمت خرمای ایران هر كیلو كمتر از یك دلار و سایر كشورها هر كیلو ۲‎/۵ تا ۵‎/۲ دلار است.

بنابراین مشكل عمده محصول خرما به فرآیند پس از تولید باز می گردد كه اگر دقیق تر و جزئی تر به مسأله نگاه كنیم، می توان این مشكلات را به ۲ دسته تقسیم كرد:

۱) مشكلات صنایع تبدیلی و تكمیلی و بسته بندی

۲) مشكلات بخش بازرگانی و اقتصادی

▪ اهم مشكلات صنایع تبدیلی و جانبی:

۱) كمبود كارگاه ها و كارخانه های بسته بندی مدرن (منطبق با دانش فنی روز)

۲)كمبود كارخانه های صنایع تبدیلی (تهیه قند مایع، عسل و شیره خرما و سركه، الكل، كارامل و اسید سیتریك و ...)

۳) استفاده نكردن از ضایعات ناشی از درخت خرما از قبیل شاخ و برگ برای تهیه نئوپان و صنایع دستی به صورت صنعتی، خمیر كاغذ الیاف بلند.

۴) كمبود كارتن و توزیع نكردن به موقع آن

۵) كمبود نقدینگی در بخش های صنایع تبدیلی و تكمیلی و بسته بندی

مشكلاتی را كه برشمردیم، با زمیه سازی دولت و مشاركت فعال بخش خصوصی قابل حل است. آموزش و معرفی فرصت های سرمایه گذاری و سودآوری در صنایع جانبی خرما، همچنین اعطای تسهیلات در ایجاد و راه اندازی این واحدها همراه در نظر گرفتن مشكلات این بخش و اتخاذ سیاست های متناسب نیز از وظایف دولت است. مثلاً وجود تعرفه ها و حقوق گمركی بالا برای واردات كارتن و مواد اولیه بسته بندی خرمای صادراتی از مشكلات موجود در صادرات خرماست كه موجب افزایش هزینه بسته بندی خرما در ایران در مقایسه با سایر كشورهاست و چون هزینه بسته بندی در سایر كشورها مانند امارات متحده عربی بسیار پایین تر است، ابتدا صادر كنندگان ایران، خرمای صادراتی خود را به صورت فله ای به آنجا ارسال می كنند و پس از بسته بندی مجدد به بازارهای هدف صادر می كنند. این درحالی است كه امكانات بسته بندی مناسب كالاهای صادراتی مانند خرما چه از نظر تأمین ماشین آلات و فناوری و چه از نظر نیروی انسانی وجود دارد و تنها درصد اندكی از مواد اولیه و فناوری مورد نیاز در صنایع بسته بندی كه امكان تولید آن در داخل نیست، باید از خارج وارد شود. به نظرمی رسد صنعتگران و سرمایه گذاران داخلی قادر به تأمین ماشین آلات و فناوری مورد نیاز بسته بندی خرمای صادراتی هستند، لذا باید آنها را در تأمین مواد اولیه مورد نیازشان حمایت كرد.

استفاده از فناوری و ابداعات جدید در بسته بندی و فرآوری كالاهای صادراتی برای رقابت در عرصه جهانی از عمده نیازهای ضروری است. دانشمندان اسپانیایی از گیاه آلوئه ورا (Aloe Vera) ژلی ساختند كه می تواند عمر نگهداری میوه ها را طولانی تر كند. با استفاده از این ژل می توان میوه ها را پوشاند و زمان نگهداری آنها را با حفظ تازگی و بدون تغییرات شیمیایی طولانی تر كرد.

بنابر این توجه به صنایع جانبی در افزایش سهم صادراتی كشورمان در محصول خرما بسیارمهم است. اهمیت موضوع از آنجاست كه با وجود افزایش حجم تولید و افزایش صادرات خرما در كشور ما، اما نسبت صادرات به تولید تقریباً در حدود ۱۰ درصد در سال های گذشته ثابت باقی مانده است. در صورتی كه چنانچه سهم ۲۵-۲۰ درصدی ضایعات این محصول را در نظر بگیریم، می توان به افزایش نسبت صادرات به تولید بسیار امیدوار بود.

▪ اهم مشكلات بخش بازرگانی و اقتصادی

۱) نداشتن اطلاعات كافی در خصوص بازارهای مصرف داخلی و خارجی

۲) نبود تشكل های فعال تجاری و صادراتی در ارتباط با صادرات خرما

۳)وجود قوانین و مقررات اداری دست و پاگیر در خصوص صادرات خرما

۴) نبود پایانه های صادراتی ویژه محصول خرما در مبادی خروجی كشور

۵) شركت نكردن فعال بخش خصوصی در نمایشگاه های خارجی به علت مشكلات مالی و اختصاص نیافتن تسهیلات مناسب برای آنها

۶) نا آشنا بودن مردم در ایران با خواص خرما و دیگر نقاط جهان كه به طور مستقیم بر تقاضای این محصول اثر منفی می گذارد. هرچند در زمینه مشكلات فوق در چند سال اخیر گام هایی برداشته شده است، اما هنوز هم مشكلات زیادی در زمینه بازاریابی و صادرات بر سر راه فعالان این محصول وجود دارد.

مقر دفتر مركزی شبكه جهانی خرما در دانشگاه العین امارات قرار دارد و سالی حداقل یك همایش بین المللی با هزینه FAOدر این كشور برگزار می شود كه این امر به متمركز شدن اطلاعات جهانی خرما در این كشور منجر شده و بر توان علمی و فنی این كشور می افزاید. حضور فعال تولیدكنندگان و صادركنندگان در نمایشگاه های بین المللی معتبر در زمینه مواد غذایی و كشاورزی و عرضه محصولات مشتری پسند در كنار تبلیغات و بازاریابی مؤثر می تواند به رشد صادرات این محصول كمك زیادی كند.

عده ای از كارشناسان حل مشكلات اقتصادی و بازرگانی خرما را در گرو ورود این كالا به بورس كالاهای كشاورزی می دانند. از همین رو در «یازدهمین همایش علمی و تخصصی خرما» در منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید به بحث و بررسی این موضوع پرداختند. دبیركل بورس كالای كشاورزی در این باره گفت: خرما به زودی وارد بورس می شود. وی افزود: بورس كالای كشاورزی ناكارایی های بازار سنتی را كاهش می دهد. وی تصریح كرد: ۳۰ درصد صادرات خشكبار كشور خرما است. اما با این حال باغدار صادركننده و مصرف كننده هستند كه از سود تشكیل چنین بازاری بهره نمی برند. وی عوامل ناكارایی های بازار سنتی را عدم شفاف نبودن قیمت محصولات كشاورزی، اطلاع رسانی نامناسب بازارهای اصلی، حضور گسترده دلالان در بازارها، نوسانات فصلی قیمت، استاندارد كالا و عدم تضمین معاملات عنوان كرد. به گفته كبیری قراردادهای آتی در این بورس موجب كارایی تولید و توزیع خواهد شد و در چنین شرایطی، تولیدكنندگان می توانند نسبت به تقاضا برای كالای تولید شده و قیمت آن اطمینان داشته باشند. وی خاطرنشان كرد: آنچه باید تولید شود را تنها یك بازار سالم نشان می دهد. در ضمن كبیری موانع پذیرش خرما به بورس را درجه فسادپذیری و تنوع محصول از نظر نوع و رقم اعلام كرد. همچنین ایشان استانداردپذیر بودن خرما و مشكل انبار خرما را ۲ مشكل اصلی در بحث عرضه خرما عنوان كرد.

دكتر محمد هاشم پور، كارشناس خرما و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز نیز ورود خرما به بازار بورس را موجب رونق صادرات خرما و نیز توسعه صنایع جانبی خرما می داند. وی گفت: خرما به عنوان یكی از بزرگترین مزیت های اقتصادی ایران باید بتواند به راحتی وارد بورس كالای كشاورزی شده و به عنوان محصولی اقتصادی مطرح شود.

وی افزود: مبادلات تجاری كشورهای ایران، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، پاكستان، فرانسه و ایتالیا در حوزه تجاری خرما بهترین دلیل ضرورت ورود خرما به بازار بورس تلقی می شود.

اما خسرو عمرانی مدیر باغبانی سازمان جهاد كشاورزی استان بوشهر در اوایل اردیبهشت سال جاری گفت: تا پیش از آغاز فصل برداشت خرما، تالار بورس خرما در استان بوشهر راه اندازی می شود. وی در ادامه افزود: محل اصلی تالار بورس خرما شهرستان برازجان است كه ۸۰ درصد محصول خرمای بوشهر در آن تولید می شود. وی گفت: سعی بر این است كه این بورس تا قبل از مردادماه كه آغاز فصل برداشت است، فعالیت خود را آغاز كند. اگرچه از راه اندازی تالار بورس خرما و یا ورود خرما به بورس كالای كشاورزی تاكنون خبری دردست نیست اما به هروی ماهیت طرح معامله خرما در بورس كاری منطقی درجهت ساماندهی قیمت این محصول به شمار می رود.

هادی اكبری