ممنوعیت های فرهنگی ما را واکسینه نمی کند

گفت وگو با دکتر افشین یدالهی روانپزشک وترانه سرا

افشین یدالهی از جمله روان‌پزشکانی است که فعالان و دوستداران موسیقی او را به خوبی می‌شناسند. شاید بیشتر کارهای او را در تلویزیون شنیده باشید. جلوی دوربین نیست. شاعر و ترانه سراست و ترانه‌های ماندگار بسیاری از مجموعه‌ها و فیلم‌های تلویزیونی زاییده ذوق و طبع اوست...

ترانه‌های او را خوانندگان محبوبی چون خشایار اعتمادی، احسان خواجه امیری، سالار عقیلی، علیرضا قربانی و دیگران اجرا کرده‌اند. با او درباره تاثیر کتاب و کتابخوانی روی افراد به‌خصوص کودکان و نیز بدبینی‌ها و سختگیری‌ها نسبت به پدیده‌های هنری و ادبی گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ اگر بخواهیم به تاثیر کتاب و کالای فرهنگی روی افراد بپردازیم، آیا می‌توانیم کتاب‌ها را به مفید و غیر‌مفید تقسیم کنیم؟

- اینکه چه کتابی خوب است یا بد به مسایل مختلفی بستگی دارد. اگر بخواهیم این دسته‌بندی را به‌طور عام و بدون تخصص در ممیزی کتاب پیاده کنیم تبعات زیادی خواهد داشت. فرد باید خودش یاد بگیرد که چه چیز خوب است و چه چیز بد. او باید خود به رشدی برسد و تشخیص بدهد که چه محصول فرهنگی‌ای برایش مفید است و چه چیزی غیرمفید. ضمن اینکه مگر می‌توانیم همه چیزهای به‌اصطلاح بد را حذف کنیم؟

▪ اصلا باید بپرسیم چه کسی تشخیص می‌دهد که چه چیزی برای مخاطب مفید است یا مضر؟

- پرسش اصلی همین است. چیزهایی وجود دارد که همیشه و در همه فرهنگ‌ها مثبت‌اند و اموری هم هستند که در هر فرهنگ و جغرافیایی منفی به شمار می‌آیند اما مسایل فرهنگی نسبی هستند و حتی اگر بخواهیم عرف را ملاک قرار دهیم بازهم باید نسبی نگاه کنیم چرا که هرکس از دیدگاه خودش آن را تفسیر می‌کند. انسان‌ها بر سر مسایلی باهم اشتراک نظر دارند، مثلا اینکه دروغگویی بد است اما در موارد جزیی نمی‌توانیم برای همه چیز معیاری واحد بتراشیم. حتی در میان مسلمانان درجه اعتقادات آدم‌ها با یکدیگر فرق می‌کند بنابراین اگر فکر کنیم می‌توانیم تمام موارد گمراه کننده را از سر راه فرد برداریم و او را به راهی مثبت هدایت کنیم و خیالمان آسوده باشد که دیگر هیچ‌گاه دچار انحراف نمی‌شود، اشتباه کرده‌ایم. این تصوری است که ما از بیرون داریم و نمی‌دانیم سیستم ذهنی فرد چه واکنشی در قبال آن نشان می‌دهد. اگر این کار را انجام دهیم نه تنها کمک عمیقی به فرد نکرده‌ایم بلکه او را از برخورد با پدیده‌های متنوع فرهنگی محروم کرده‌ایم؛ پدیده‌هایی که ممکن است در آینده سر راه او قرار بگیرند و فرد در برخورد با آنها و به دلیل محدودیت‌های قبلی دچار تناقضات و تعارضاتی شود.

▪ یعنی در مباحث تربیتی نباید دسته‌بندی مفید یا غیرمفیدی را اعمال کرد؟

- ما باید افراد را آموزش دهیم به‌گونه‌ای که حتی اگر روزی از ایران رفتند یا همین جا با پدیده‌های مختلف فرهنگی روبرو شدند دارای قوه تشخیص و شناخت لازم باشند. معمولا افراد را به این دلیل از برخورد با پدیده‌های مختلف منع می‌کنند که از میکروب‌های احتمالی دور شوند ولی باید بدانیم که با اعمال ممنوعیت نه تنها فرد واکسینه نمی‌شود بلکه سیستم دفاعی بدنش ضعیف می‌شود و در آینده نیز مقاومت او در برابر پدیده‌ها کم می‌شود و ممکن است قوه تمییزش را در شناخت خوب و بد از دست بدهد. امروز نمی‌توانیم جلوی ورود هیچ موسیقی یا فیلم خارجی یا به تعبیر بعضی‌ها نامناسب را بگیریم. این مساله غیرممکن است. وسایل ارتباط جمعی به قدری زیاد است که این کالاها به سرعت مرزهای جغرافیایی را درمی‌نوردند. شما بگویید تکلیف ما درمورد تماشای فیلمی‌ که پوشش بازیگرانش مطابق با معیارهای فرهنگی و مذهبی جامعه ما نیست ولی پیام و محتوایی اخلاقی و انسانی دارد چیست؟ آیا می‌توانیم بگوییم تاثیر این فیلم منفی است و نباید آن را ببینیم؟ البته مسایل عرفی باید رعایت شود ولی نباید به‌خاطر بخشی از ظاهر فیلم از کلیت مفید آن چشم بپوشیم. من می‌گویم مسوولان فرهنگی باید طوری برنامه‌ریزی و تلاش کنند تا هرکس خوب و بد را خودش تشخیص بدهد. در مورد انتخاب آثار ادبی و هنری باید قضاوت را به خود مخاطبان واگذار کرد. مخاطب در مواجهه با اثر هنری یا جذب آن می‌شود، یا بی‌تفاوت می‌ماند یا دچار تضاد می‌شود. این تضاد در صورتی در فرد ظهور می‌کند که ما جلوی او را گرفته و قبلا برایش محدودیت‌هایی اعمال کرده باشیم و او حالا از مرزهای ممنوعه رد شده باشد. وقتی جذابیت‌ها و ممنوعیت‌ها با هم تداخل کنند اگر فرد به سمت ممنوعه‌ها برود ممکن است تحت‌تاثیر جذابیت‌هایش قرار بگیرد و در خود احساس گناه کند.

▪ درباره تهیه کالاهای فرهنگی برای سنین پایین یعنی کودکان و نوجوانان چه معیارهایی را باید رعایت کنیم؟

- بچه‌ها باید متناسب با سنشان با آثار فرهنگی مواجه شوند. بدیهی است بچه‌ای که به سن بلوغ نرسیده نباید در معرض دیدنی‌ها و خواندنی‌هایی قرار بگیرد که فراتر از سن اوست. مثل این می‌ماند که به بچه شیرخواره قورمه‌سبزی بدهیم. ذهن کودک آمادگی روبرو شدن با مفاهیم بزرگانه را ندارد. البته این به آن معنی نیست که صرفا خوراک فرهنگی تک‌بعدی به او بدهیم و او را از افکار مختلف محروم کنیم.

▪ در این میان بی‌توجهی به تولیدات بومی ‌یا سختگیری نسبت به نویسندگان داخلی، بچه‌ها را خواه‌ناخواه به سمت کتاب‌های خارجی سوق می‌دهد.

- شکی نیست که باید آزادی‌خاطر بیشتری برای نویسندگان فراهم کنیم. سختگیری‌ها و حساسیت‌های بیش از حد مجال رشد نویسندگان را می‌گیرد. البته خلاقیت در محدودیت هم بروز می‌کند ولی کاسته?شدن از تولیدهای ایرانی، خانواده‌ها را به سمت کتاب‌های ترجمه می‌کشاند و این مساله موجب فاصله‌گیری بچه‌ها از فرهنگ بومی ‌می‌شود. باید جوری برنامه‌ریزی کنیم که همیشه کتاب‌هایی مطابق با سن و سلیقه بچه‌ها وجود داشته باشد. خوشبختانه کتاب‌های کودک و نوجوان با رده‌بندی‌های سنی منتشر می‌شود و خانواده‌ها می‌توانند متناسب با مقطع سنی بچه‌ها و توانایی درک آنها برایشان کتاب بخرند.

▪ این درجه‌بندی‌ها براساس چه معیارهایی انجام می‌شود؟

- تصاویر، نوع نوشتار، واژه‌ها و درونمایه کتاب‌ها در این رده‌بندی‌ها مدنظر قرار می‌گیرد. میزان درک انتزاعی کودکان درباره مفاهیمی‌ مثل خدا، دوستی، کمک، فداکاری و... در سنین مختلف به بیانی متفاوت احتیاج دارد. معمولا داستان‌ها حاوی روابط و ماجراهایی هستند که مخاطبانشان بتوانند آن را با تجربیات و ادراکات خود تطبیق بدهند. ممکن است موضوعی هم فراتر از درک بچه باشد ولی برایش جالب و خواندنی باشد اما تهیه کتاب برای بچه‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که فشار بیش از حد به ذهن آنها وارد نکند.

▪ بی‌توجهی بچه‌ها به کتاب خواندن چه ضرری برای آنها دارد؟

- مهم‌ترین ضرر این است که ارتباطشان با کتاب قطع می‌شود و ممکن است در آینده ارتباط دوستانه‌ای با کتاب برقرار نکنند. کتابخوانی روی گنجینه کلمات، تسلط بر زبان، درک مطلب، نوع کلام و لحن، آشنایی با جهان و مسایل مختلف تاثیرگذار است و طبیعتا کتاب نخواندن بر این موارد تاثیر منفی خواهد گذاشت. بچه‌ها باید هر چه زودتر با کلمات بیشتری آشنا شوند و برای درک مفاهیم و ارتباط برقرار کردن با جامعه و جهان آماده شوند.