پاپیه ماشه

پاپیه ماشه كه اساساً واژه یی فرانسوی است و در فرهنگ های لغت به معنی كاغذ فشرده شده آمده, معمولاً به اشیایی مقوایی كه سطح آن ها بوسیله ی مینیاتور تزئین و با لاك مخصوصی پوشش یافته است اطلاق میشود

پاپیه ماشه كه اساساً واژه‌یی فرانسوی است و در فرهنگ‌های لغت به معنی كاغذ فشرده شده آمده، معمولاً به اشیایی مقوایی كه سطح آن‌ها بوسیله‌ی مینیاتور تزئین و با لاك مخصوصی پوشش یافته است اطلاق میشود. سابقه‌ی این نوع هنر كه در گذشته «نقاشی روغنی» یا «لاكی» نامیده میشد، چندان روشن نیست لیكن از آثر موجود در موزه ها چنین استتنباط میشود كه تا بعد از دوره‌ی سلجوقیان[۱]كلیه كتاب‌های خطی دارای جلد چرمی ساده یا ضربی [۲]و فاقد هر نوع تزئینات اسلیمی [۳]بوده است. در دوره ایلخانی [۴]نیز كه شهر هرات مركز عمده ی تحقیقات و تألیفات بوده، جلد كتب بسیار معتبر از نوع سوخت[۵] و جلد كتب عادی معمولاً چرمی ساده یا ضربی بوده و برای تزئین كتب علاوه بر نقوش اسلیمی ، از خطوط ختایی نیز استفاده میشده و ظاهراً تا آن زمان پاپیه ماشه در ایران رواجی نداشته ولی اسناد معتبری در دست است كه نشان میدهد این هنر از دوره‌ی صفویه[۶] به ایران راه یافته و به موازات سایر انواع صنایع دستی شكل گرفته و متكامل شده است. در این دوره قزوین و اصفهان مركز عمده‌ی تولید محصولات پاپیه ماشه بوده و نقوش مجالس شكار ، رزم و تذهیب با خطوط اسلیمی و ختایی فرآورده های تولیدی را زینت میداده است و در اواخر این دوره نقش گل سرخ و گل و برگ های سایه دار طبیعی در پاپیه ماشه ی اصفهان جای خاصی داشته و در دوره ی زندیه به اوج كمال رسیده است [۷] در دوره قاجاریه و پس از آن در عصر حاضر نیز ادامه یافته است. اسناد و مدارك موجود گواه بر آن است كه در ابتدای ورود این صنعت به ایران مهمترین موارد مصرف آن تهیه ی جلد كتاب بوده به این نحو كه دست اندركاران صحافی و جلد سازی برای تامین مقوای مورد نیاز خود جهت جلد كتاب ابتدا كاغذهای باطله و تكه های منسوجات پنبه یی را در محلولی از شوره میریختند و هر از چندگاه آن را بوسیله ی آلتی گوشتكوب مانند كه به كوبه شهرت داشت می كوبیدند و با پارو به هم میزدند و سریش به آن می افزودند تا بصورت خمیری قهوه یی درآید. در این مرحله خمیر را از حوضچه خارج می ساختند و مجدداً سریش به آن اضافه میكردند و ماده ی حاصله را در كیسه ی ریز بافتی می ریختند تا مقداری از آبش گرفته شود. سپس خمیر را روی پارچه یی كه بر سطحی هموار می گستراندند می ریختند و با ماله یی صاف و هموار میكردند و پس از خشك شدن كاغذی ضخیم و نرم به دست می آوردند كه به كاغذ «‌پیروزی »‌ یا «زرتی» شهرت داشت و دارای رنگ نخودی متمایل به خاكستری و شبیه كاغذهای خشك كن امروزی بود. صحافان بعد از تهیه‌ی صفحات كاغذ، چند برگ از آن را بر روی یكدیگر چسبانده و با مشته می‌كوبیدند و به این طریق مقوایی فشرده بدست می‌آوردند و از آن برای تهیه‌ی جلد كتاب استفاده میكردند و سپس به تزئین آن می‌پرداختند و برای این كار، ابتدا سطح كار را با رنگی مناسب و اكثراً زرنیخی (زرد تیره) یا یشمی ( سبزتیره) زیرسازی نموده و با روغن كمان كه حاصل تركیب صمغ درخت سرو وحشی و روغن بزرك بود می‌پوشاندند و قبل از آنكه روغن كاملاً خشك شود، مقداری «مرغش» یا «دلربا» كه از سنگ های كوارتز و دارای رنگ های مختلفی است سائیده و بر روی سطح كار می پاشیدند و سپس غلطكی چوبی را بر روی آن می غلطاندند و تا سوده ها در روغن كمان بنشیند و رویه‌ی جلد هموار گردد و در نهایت آن را مجدداً با روغن كمان می پوشاندند و برای تذهیب یا نقاشی در اختیار مینیاتور سازان و مذهبان قرار می دادند. افرادی نظیر حاج یوسف، محمد زمان درویش ، علی اشرف ، آقا ابوطالب امامی ،‌حاج حسین مصورالملكی ، حاج غلامحسین تقوی و … از جمله كسانی بودند كه طی سالهای اخیر به تزئین ، تذهیب و خطاطی فرآورده های پاپیه ماشه اشتغال داشتند.

متاسفانه از سویی بدلیل فروتنی بیش از حد هنرمندان این رشته و از سویی دیگر بعلت آنكه روی جلد كتاب مجال امضاء گذاشتن برپای اثر را به هنرمندان نمیداده، امروزه روز اطلاع زیادی از بقیه پاپیه ماشه سازان در دسترس نیست و افراد یاد شده نیز بیشتر كسانی هستند كه نه به اعتبار امضایشان، بلكه به ملاحظه‌ی بالندگی كار و استیل و فرم انحصاری هنرشان از دستبرد فراموشی زمان مصون مانده‌اند.

قلمداد و پاپیه ماشه‌سازان

گواینكه زمان دقیق پیدایی قلمدان مشخص نیست و ظاهراً از زمانی كه قلم نقشی در خط و كتابت پیدا كرده، حرفه‌ی قلمدان سازی نیز در كنارش شكل گرفته و به موازات آن رشد كرده، ولی قدیمی ترین قلمدان های ایرانی كه هم اینك در موزه‌های داخلی و خارجی یا مجموعه های خصوصی نگهداری میشود، متعلق به قرون اولیه ی اسلامی است و مطالعه‌ی دقیق سیر تحولی قلمدان سازی نشاندهنده‌ی آن است كه این صنعت پیوسته دچار دگرگونی بوده و در دوره‌ی زندیه با تهیه و تولید قلمدان هایی به شیوه پاپیه ماشه به اوج شكوفایی خود رسیده است. تا قبل از دوره‌ی یاد شده قلمدان ها از فلز ساخته میشد و برای زیبا تر كردن آن از مفتولهای سیمین یا زرین استفاده بعمل میآمد. و چون در آن زمان داشتن قلمدان از ضروریات روزمره‌ی اهل قلم به حساب میآمد و حتی در هر خانه روی میز هر كاسبكار و در جیب هر خوشنویس ، منشی ، كاتب و … حداقل یك قلمان پیدا میشد مشكل وزن قلمدان های فلزی هنرمندان را به صرافت بهره گیری از مواد اولیه یی كم وزن تر انداخت و به این ترتیب ساخت قلمدان به صورت یكی از فعالیتهای جنبی پاپیه ماشه سازان درآمد. عجیب آنكه محصول جدید مورد استقبال بی سابقه ی مردم قرار گرفت، به گونه یی كه ظرف مدتی كوتاه كارگاه های متعدد قلمدان سازی در ایران ایجاد شد و به روایت سیاحانی كه در آن زمان از ایران دیدن كرده اند تنها در شهر تهران هزار نفر از طریق قلمدان سازی امرار معاش میكردند و تمام جلوه خان مسجد امام خمینی ( مسجد شاه سابق) و سر تا سر بازار حلبی سازهای فعلی را كارگاه های قلمدان سازی تشكیل میداد. قیمت یك قلمدان معمولاً بستگی به كیفیت نقوش آن داشت و تزئین و نقاشی یك قلمدان از یك روز تا شش ماه كار می برد.

---