سواد اطلاعاتی یک اولویت نوظهور جهانی

سواد اطلاعاتی را مجموعه توانایی هایی تعریف کرده اند که به کمک آن ها می توان تشخیص داد در چه زمانی به اطلاعات نیاز است, و به جایابی, ارزیابی و به کارگیری مؤثر اطلاعات موردنیاز پرداخت

آنچه در پیش رو دارید، خلاصه‌ای است از فعالیت‌ها، برنامه‌ها و تحقیقات مرتبط با سواد اطلاعاتی که در قار‌‌‌‌ه‌های مختلف جهان صورت پذیرفته است. این اطلاعات مبتنی بر مشاهدات فردی و بررسی متون است و منتخبی از بررسی‌ها را ارائه می‌دهد.

بخش اعظم برنامه‌‌‌های مندرج در این مقاله ـ بویژه در حوزه آموزش عالی ـ در سال‌های اخیر آغاز شده‌اند و اثرات و پیامدهای آن‌ها به طور منظم مورد ارزیابی قرار نگرفته است. از این مرور مختصر می‌توان دریافت که نیاز به جامعه باسواد اطلاعاتی، در سراسر جهان احساس می‌شود.

سواد اطلاعاتی را مجموعه توانایی‌هایی تعریف کرده‌اند که به کمک آن‌ها می‌توان تشخیص داد در چه زمانی به اطلاعات نیاز است، و به جایابی، ارزیابی و به کارگیری مؤثر اطلاعات موردنیاز پرداخت(ACRL, ۲۰۰۰) در قرن بیست و یکم که عصر اطلاعات نامیده شده است، شهروندان باسواد اطلاعاتی سنگ بنای جامعه‌ای خواهند بود که در آن، عدالت اجتماعی برقرار است، از رشد اقتصادی بالقوه‌ای برخوردار است، و افراد برای انجام امور حرفه‌ای، شخصی و حتی تفریحی خود به مهارت‌های اطلاعاتی نیاز دارند. اخیراً کتابداران، مربیان، فناوران و برخی از سیاستگذاران، نیاز به تدریس و آموزش مهارت‌های اطلاعاتی در کلیه سطوح آموزشی را مطرح نموده‌اند.

به امر آموزش مؤثر مهارت‌های اطلاعاتی به نیروی کار شاغل کنونی به شکل کلان، هنوز باید- امید می‌رود که خیلی زود- پرداخته شود. لازم است تمام افراد برای یادگیری مادام‌العمر آماده شوند و آموزش مهارت‌های اطلاعاتی مناسب به افراد، پیشرفت مهمی در این راستا خواهد بود. تلاش‌های انجام شده در حوزه سواد اطلاعاتی هنوز در آغاز راه است و درک پیچیدگی، اثرات بلندمدت، و اهمیت آماده‌سازی افراد برای کار اطلاعاتی مؤثر، کار بیشتری طلب می‌کند.

در دهه گذشته، سواد اطلاعاتی تبدیل به موضوعی جهانی شده و اقدامات بسیاری در این راستا در سراسر جهان ثبت شده که در این میان به طور ویژه می‌توان به آنچه در آمریکای شمالی، استرالیا، آفریقای جنوبی و اروپای شمالی صورت پذیرفته است اشاره کرد(Bruce & Candy, ۲۰۰۰). برنامه‌های مستند شده در این مناطق، به بسیاری از ابعاد مرتبط با فناوری و مهارت‌های اطلاعاتی پرداخته‌اند. در حوزه آموزش، مدرسان و کتابداران و دیگر گروه‌ها سرگرم فعالیت به منظور ادغام ساختاری مهارت‌‌های اطلاعاتی در برنامه تحصیلی هستند تا از این رهگذر به خروجی‌های مرتبط در امر یادگیری دست یابند. دیگر اقدامات صورت گرفته در این زمینه با آموزش از راه دور، فعالیت‌های پژوهشی و انتشاراتی مرتبط با سواد اطلاعاتی سروکار دارند. اخیراً کارفرمایان و سیاستگذاران، برای حصول اطمینان از ایجاد مهارت‌های فناوری و اطلاعاتی متناسب در کارکنان برای انجام مؤثر مسئولیت‌های محوله به آنان، ضرورت توسعه نیروی کار در راه بسط این مهارت‌ها را مطرح نموده‌اند.

● آفریقـا

▪ آفریقای جنوبی

علاقه و توجه به موضوع سواد اطلاعاتی در آفریقای جنوبی به واسطه دو عامل، یعنی تغییر شکل نظام‌مند آموزش در تمامی سطوح، و کاربرد فزاینده فناوری تبادل اطلاعات پدید آمده است. چارچوب سیاستگذاری در خصوص سواد اطلاعاتی در مؤسسه‌های آموزش عالی از سه حوزه سیاستگذاری ناشی می‌شود که عبارت‌اند از:

ـ سیاست‌های آموزشی؛

ـ سیاست‌های مربوط به فناوری ارتباطات و اطلاعات؛

ـ سیاست‌های مربوط به کتابخانه‌ها و خدمات اطلاع‌رسانی.

واکنش دولت‌ها به مباحث سواد اطلاعاتی بسته به علائق اساسی هر بخش، متغیر بوده است. مثلاً بخش‌هایی نظیر ارتباطات، تجارت و صنعت بر مشارکت اقتصادی، [حقوق] شهروندی و جهتگیری‌های کلی برنامه‌های دولت برای تحقق جامعه اطلاعاتی تأکید می‌کنند. آگاهی دولت از اقتصاد مبتنی بر دانش و علاقه آن به ارتقای سطح آگاهی شهروندان از مزایای تحقق جامعه اطلاعاتی، امروزه امری کاملاً اثبات شده است. دولت بر پیوند میان فناوری اطلاعات با توسعه اقتصادی و آموزشی تأکید فراوانی دارد و خود در تعدادی از پروژه‌های ملی و بین‌المللی برای ترویج فناوری اطلاعات و به کارگیری آن شرکت دارد. تعهد به ابعاد گوناگون سواد اطلاعاتی در بسیاری از اسناد و بیانیه‌های مرتبط با این امر، آشکار است. مثلاً دولت آفریقای جنوبی در «منشور فناوری اطلاعات اوکیناوا»[۲] که در نشست «جی ۸» در «کیوشو»[۳] در سال ۲۰۰۰ میلادی تصویب شد مشارکت نمود. این منشور نمایانگر همکاری میان غنی‌ترین کشورهای جهان و تعدادی از کشورهای در حال توسعه به منظور پرکردن شکاف دیجیتالی بود.

این دولت اخیراً [برنامه] «اینفوکام ۲۰۲۵»[۴] را تصویب نموده که استراتژی ملی دولتی در موضوع فناوری اطلاعات و ارتباطات است و به مثابه مبنای مشترک پروژه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات عمل می‌کند، پروژه‌هایی که هدف از آن‌ها ایجاد جامعه اطلاعاتی به صورت شبکه‌ای، و رساندن کشور آفریقای جنوبی به جایگاهی است که بتواند در عرصه جهانی از توان رقابتی برخوردار گردد. «اینفوکام ۲۰۲۵» به موضوعات مربوط به خط‌مشی، زیرساختار، قابلیت [نیروی] انسانی و ظرفیت محلی در چارچوب صنایع فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌پردازد. یکی از اهداف آن، تسهیل و ترویج استفاده از فناوری‌های مخابراتی در آموزش و پرورش است. به موجب این برنامه قرار است پایانه‌های اطلاع‌رسانی عمومی در دفاتر اصلی پست نصب شوند و مراکز اطلاع‌رسانی جامعه («Telecenters») در شهرک‌ها و روستاها راه اندازی شوند. (De Jager & Nassimbeni, ۲۰۰۲)

در سال‌های اخیر کتابداران و دانشگاهیان برای ارتقای فرایند یادگیری برای همه، همکاری نموده‌اند و دستورالعمل‌های مربوط به سواد اطلاعاتی نیز به عنوان بخشی از آمادگی برای یادگیری مادام‌العمر مورد استفاده قرار گرفته است. مثلاً «ائتلاف کنسرسیوم‌های کتابخانه‌ای آفریقای جنوبی»[۵] راهنمایی و آموزش به کاربران را به عنوان نوعی جهت‌گیری راهبردی برای این کنسرسیوم‌ها در سال ۱۹۹۹ پذیرفته است (De Jager & Nassimbeni, ۲۰۰۲). در حوزه آموزش عالی در آفریقای جنوبی، لازم است که سواد اطلاعاتی در ارتباط با عوامل و زمینه‌هایی که بر فرایندهای آموزشی و تدریس اثر می‌گذارند درنظرگرفته شود. این عوامل بر محیط آموزشی پس از پایان «دوره آپارتاید»[۶] )در شرایطی که بسیاری از دانشجویانی که از لحاظ آموزشی دچار محرومیت بودند، بدون برخورداری از آمادگی‌های لازم وارد مقاطع آموزش عالی می‌شوند( مبتنی است (Sayed, ۲۰۰۰). بنابراین، مهارت‌های اطلاعاتی ‌باید در محیطی همراه با تأکید بر آمادگی یادگیرندگان و نیازهای آنان، و با همکاری صمیمانه کتابداران، فناوران و دانشگاهیان تدریس شوند.

پروژه «اینفولیت»[۷]، پروژه‌ای درخور ذکر است که در سال ۱۹۹۵ در زمینه سواد اطلاعاتی، با حمایت «شرکت ریدرزدایجست»[۸] آغاز شد و تا سال ۲۰۰۰ میلادی ادامه یافت. این پروژه، به کتابداران «وسترن کیپ» کمک کرد تا برنامه‌های سواد اطلاعاتی مبتنی بر برنامه تحصیلی را در مؤسسات دانشگاهی و نیز در مدارس و جوامع شروع کنند. در این برنامه از نیازسنجی و بهترین اقدامات در امر سواد اطلاعاتی استفاده می‌شود. یک دوره آموزشی واحدی با عنوان «مهارت‌ها و ابزارهای اطلاعاتی» در سال ۱۹۹۶ در «دانشگاه کیپ‌تاون»[۹] آغاز گردید و هنوز هم ادامه دارد (Karese, ۲۰۰۰). پروژه «اینفولیت» با مشارکت دانشگاهیان و کارکنان واحدهای اطلاع‌رسانی انجام می شود و سواد اطلاعاتی مناسب با نیازهای فراگیران را ارائه می‌کند.

آموزش فراگیران و سواد اطلاعاتی به یکی از حوزه‌های پژوهشی در جامعه کتابداران آفریقای جنوبی بدل گردیده است. اکثر مؤسسه‌های آموزش عالی در فعالیت‌های مرتبط با سواد اطلاعاتی مشارکت دارند و اطلاعات حاصل از یک تحقیق جدید نشان می‌دهد که اکثر کتابداران دانشگاهی در تلاش‌اند تا آموزش مهارت‌های اطلاعاتی را با برنامه‌های درسی تلفیق کنند.

در «دانشگاه آفریقای جنوبی» (یونیسا) و «دانشگاه پره‌توریا» و «ناتال تکنیکون» چندین برنامه مرتبط با سواد اطلاعاتی، به مدت چندین سال ادامه داشته از سال ۱۹۹۷ تاکنون در «دانشگاه آفریقای جنوبی» یک دوره جامع آموزشی در خصوص مهارت‌های اطلاعاتی در امر پژوهش، برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته شیمی در محیط آموزش از راه دور برگزار شده و در آن از شیوه‌های کارگاهی مانند آموزش عملی و روش‌های ابتکاری ارزیابی، استفاده شده است. (Dejager & Nassimbeni, ۲۰۰۲)

در سال ۲۰۰۱ میلادی یک پیمایش الکترونیکی به منظور سنجش میزان حمایت سازمانی از سواد اطلاعاتی و فعالیت‌های جاری مرتبط با آن به عمل آمد که ۲۶ مؤسسه دانشگاهی آفریقای جنوبی جامعه این پژوهش را تشکیل می‌دادند. نتایج این پیمایش نشان داد که تنها یک مؤسسه بر اهمیت «یادگیری مادام‌العمر» تأکید درجه اول داشته است و شواهد اندکی مبنی بر وجود برنامه‌های استراتژیک سازمانی در راستای تلفیق سواد اطلاعاتی در کلیت برنامه‌های درسی به دست آمد. در اکثر این مؤسسه‌ها، کتابخانه‌ها در قالب دوره‌های گوناگون، مهارت‌های اطلاعاتی را به دانشجویان ارائه می‌کنند و تلاش‌های بسیاری به منظور تلفیق این آموزش‌ها با برنامه درسی به عمل می‌آید. توجه به سنجش نتایج حاصل از آموزش سواد اطلاعاتی نیز در حال رشد است. امروزه کتابداران دانشگاهی آفریقای جنوبی درمی‌یابند که آموزش سواد اطلاعاتی باید با برنامه‌های درسی و آموزشی ادغام شود تا بتوان به بیشترین تأثیر ممکن دست یافت و در این راه به اشتراک تجارب و انجام بهترین اقدامات، نیاز خواهد بود.

● آسیـا

▪ چین

از اوایل دهه ۱۹۸۰ دولت چین حمایت‌ها و تشویق‌های فراوانی از تدریس مهارت‌های اطلاعاتی و کتابخانه‌ای در مؤسسه‌های دانشگاهی این کشور به عمل آورده و در این رابطه چندین کنفرانس ملی برگزار کرده است. گرچه در بسیاری (۳۹%) از دانشگاه‌های چین آموزش کاربران اطلاعات انجام می‌شود، اما درصد کمی از دانشجویان مقاطع آموزش عالی قادر به شرکت در این آموزش‌ها هستند، زیرا آموزش کاربران در قالب دوره‌هایی جداگانه اجرا می‌شود و با برنامه درسی تلفیق نشده است. همگام با رشد محیط فناوری و شبکه‌ در چین، نیاز به آموزش مهارت‌های اطلاعاتی نیز رشد می‌کند. در ۲۰ سال گذشته، مقالات بسیاری در موضوع آموزش کاربران کتابخانه، در مجلات و روزنامه‌های چین به چاپ رسیده.

اخیراً کشور چین اولین «کارگاه ملی سواد اطلاعاتی برای آموزش عالی» را در ژانویه ۲۰۰۲ در «دانشگاه هیلانگ جیانگ»[۱۰] واقع در شهر «هاربین» برگزار نمود. بیش از ۱۷۰ کتابدار از نواحی مختلف چین در این کنفرانس حضور یافتند و همگی اظهار علاقه کردند که «استانداردهای قابلیت‌های سواد اطلاعاتی» «انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و پژوهشی»[۱۱] را به منظور کمک به دانشجویان برای کسب مهارت‌های اطلاعاتی به کار بگیرند. استانداردهای «انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و پژوهشی» به زبان چینی ترجمه و در مجامع کتابخانه‌ای مراکز دانشگاهی سراسر چین توزیع شدند.

برنامه آموزش مهارت‌های اطلاعاتی در «دانشگاه تسینگهوا»[۱۲] مدل و الگوی خوبی برای آینده به شمار می‌رود. «دانشگاه تسینگهوا» واقع در پکن یک دانشگاه جامع پژوهشی عمومی است که دارای مرکزیت علمی بالایی است و در تسهیل توسعه اقتصادی در عرصه ملی نقش چشمگیری ایفا می‌کند. این دانشگاه مشتمل بر ۴۴ مؤسسه تحقیقاتی، ۹ مرکز مهندسی و چندین آزمایشگاه بزرگ در سطح ملی است. در این دانشگاه ۳۷ دوره آموزشی کارشناسی، ۱۰۷ دوره کارشناسی ارشد و ۶۴ دوره دکترا وجود دارد و دارای ۱۹۱۴۲ دانشجوی رسمی است. از مجموع ۷۹۰۶ کارمند شاغل در این دانشگاه، ۱۵ نفر در فرهنگستان مهندسی چین و ۱۶ نفر در فرهنگستان علوم چین عضویت دارند.

کتابخانه این دانشگاه در سال ۱۹۱۱ تاسیس شده و دارای بیش از ۵/۲ میلیون جلد کتاب، از جمله ۳۰۰ هزار کتاب قدیمی چینی با صحافی پارچه‌ای است. این کتابخانه با مجموعه منابع گسترده خود و تأکید بر اطلاعات علمی، همه ساله هفت دوره آموزشی واحدی در موضوع سواد اطلاعاتی برای بیش از ۲۰۰۰ دانشجوی مقاطع عالی و تکمیلی برگزار می‌کند و دوره‌های دیگری نیز به منظور کسب آمادگی‌های لازم برای نوشتن پایان‌نامه از سوی کتابداران برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی برگزار می‌گردد. علاوه بر این، کتابداران با همکاری همکاران دانشگاهی خود برای شناخت نیازهای دانشجویان در امر بازیابی اطلاعات در سطح دانشگاه و به صورت آموزش از راه دور، تلاش‌هایی به عمل آورده‌اند. آنچه در حال حاضر مدنظر و در کانون توجه قرار دارد، روزآوری دوره‌های کنونی آموزش بازیابی اطلاعات به منظور همخوانی بیش‌تر با استانداردهای «انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و پژوهشی» است.

برگزاری نشست‌های کتابداران و کارگاه‌‌های آموزشی ویژه در سطح ملی (نظیر آنچه که در سال ۲۰۰۲ در شهر هربین برگزار شد) به کتابداران دانشگاهی چینی کمک فراوانی می‌کند تا برنامه‌های «دانشگاه تسینگهوا» در راستای آموزش مهارت‌های اطلاعاتی و فناوری را دنبال کنند. بسیاری از کتابداران دانشگاهی در حال روزآوری برنامه‌های آموزشی مربوط به مهارت‌های اطلاعاتی هستند تا با ارائه دوره‌های جداگانه واحدی و نیز با روش‌های مختلف آموزش مهارت‌های اطلاعاتی، به نیازهای دانشجویان در عصر دیجیتال پاسخ گویند (Sun, ۲۰۰۲).

نوشته شده توسط:هانلور بی. ریدر ترجمه: مریم نظری

---