شاید پزشکی ژن های ما را تغییر دهد

چشم انداز فناوری پزشکی در زمینه اصلاح تکامل ژنتیکی

چشم‌انداز فناوری پزشکی در زمینه اصلاح تکامل ژنتیکی انسان‌ها، همان اندازه که شگفت‌انگیز است، مشکل‌ساز و نگران‌کننده نیز هست. در حال حاضر بحث‌های داغ زیادی در رابطه با پیشرفت در زمینه شناخت ژنتیک انسانی، ژنومیک‌های شخصی افراد و ژن‌ درمانی انجام می‌شود، با این‌وجود امروزه تنها بخش کوچکی از مغایرت‌های بیماری‌های بشر (که اغلب در گذشته با نوع شیوه زندگی، رفتار وعوامل اجتماعی مانند فقر توجیه می‌شدند)‌ توسط ژنتیک شرح داده شده‌اند و هنوز مبالغ زیادی در راه آرمان‌گرایی‌های وابسته به اساس ژنتیک مصرف می‌شود....

امید (و برخی می‌گویند ترس) بر این است که ما قادر به استفاده از پیشرفت‌های تکنولوژی در پزشکی برای تغییر شکل ژنوم فردی بیماران و درمان بیماری‌های مزمن با تغییر ژن‌های سوماتیک (جسمی) آنها باشیم. حتی برخی امیدوارند ما بتوانیم گونه‌های خود را اصلاح کنیم تا تغییرات بهتری را به ژرم‌لاینمان معرفی نماییم.

● علم اخلاق چه می‌گوید

متخصصان علم اخلاق با حرارت تمام در مورد این موضوع بحث می‌کنند، درباره موافقت یا مخالفت این علم با «کمال انسانی» و اینکه آیا ما حق توسعه فناوری‌هایی را داریم که به ما اجازه تغییرات ژنوم انسان را می‌دهند. بعضی می‌گویند که این یک وظیفه است، یعنی اگر ما بتوانیم درمان مبتنی بر ژنتیک را برای بیماران مبتلا به بیماری سیکل سل، سیستمیک فیبروزیس یا دیابت توسعه دهیم، چه کسی از آن حمایت نمی‌کند؟

اما آنچه در همه این بحث‌ها نادیده انگاشته شده، راهی است که احتمالا پیشرفت‌های پزشکی ممکن است ژن‌های ما را در سطح کلان جمعیتی تغییر دهند.

قبلا تصور می‌شد ژن‌های ما در طول تاریخ تغییرناپذیر بوده‌اند، از این رو فرض یک گفتگو میان فرهنگ و ژنتیک ممکن نبود. قبلا فکر می‌کردند که ما به عنوان یک گونه، در یک مقیاس زمانی بیش از حد طولانی رشد کرده‌ایم و اقدامات بشر در طول تاریخ روی ژن‌ها تاثیری نداشته‌اند، اما شواهد به دست آمده در یک دهه اخیر نشان می‌دهند ما به عنوان یک گونه در حال تکامل ژنتیکی در زمان واقعی و تحت فشار نیروهای اجتماعی و تاریخی بوده‌ایم.

بهترین مثال تاکنون، تکامل تحمل لاکتوز در بزرگسالان است. توانایی بزرگسالان در هضم پروتئین لاکتوز به مزایای تکاملی انسان (تنها زمانی که منبع پایداری از شیر موجود بوده است) دلالت می‌کند، مانند اینکه حیوانات تولیدکننده شیر (گوسفند، گاو، بز) همه اهلی هستند.

● تکامل ژنتیکی

به طور شگفت‌آوری چند جهش انطباقی به طور گسترده‌ای در جمعیت‌های جداشده‌ای از آفریقا و اروپا، تنها طی ۳۰۰۰ تا ۹۰۰۰ سال گذشته رخ داده که همگی در جهت توانایی هضم لاکتوز بوده‌اند. اصولا این جهش‌ها در جمعیت مردمی دیده می‌شوند که گاودار بوده‌اند و نه در جمعیت نزدیکی که به روش شکارچی بودن گذران زندگی می‌کرده‌اند. این خصیصه به اندازه کافی سودمند است، زیرا تعداد فرزندان افرادی که این ویژگی را داشته‌اند، بیشتر از افرادی بوده که نداشته‌اند.

داستان مشابه دیگر، درباره جهش‌های نسبتا اخیری است که باعث ایجاد مزایایی در شرایط اپی‌دمیک افراد باقی‌مانده از بیماری‌هایی مانند تیفویید در اروپا شده‌اند. این بیماری‌ها احتمالا بیشتر با افزایش تراکم اسکان انسان رخ می‌دادند و همچنین زمانی که تجارت‌های پراکنده‌ای در آن زمان امکان‌پذیر شد. در اینجا ما یک مثال دیگر از تغییرات فرهنگی داریم که چگونه توانسته‌اند ژن‌های ما را تحت تاثیر قرار دهند.

البته بیولوژی و فرهنگ ما همواره با هم در حال گفتگو و مصالحه بوده‌اند. به طور مثال، بالا رفتن سطح اقتصادی ‌اجتماعی انسان‌هاهمراه با توسعه صنعتی باعث شده‌اند که مردم بلند قدتر شوند (یک اثر بیولوژیکی از یک توسعه فرهنگی). امروزه هر فردی با دیدن اندازه کوچک اولین تخت‌های دست‌ساز شناخته شده بشر در خانه‌های قرون وسطی تعجب‌زده می‌شود، اما به نظر می‌رسد ممکن است تغییرات ژنتیکی در مدت زمان نسبتا کوتاهی رخ داده باشند.

● ژن و طب

اما به‌راستی چرا این موضوع را به طب ربط می‌دهند؟ زیرا بسیاری از کارها و درمان‌هایی که در حال حاضر انجام می‌دهیم، شاید در آینده الگوی ژن‌های ما را تغییر دهند و باعث اصلاح آنها شوند. ممکن است همه ما به دلیل کار یکنواخت و سختی که نیاکان ما با لنزهای چشمی‌شان در قرون وسطی انجام داده‌اند، در حال حاضر اکثرا میوپ هستیم. شاید استخوان‌های ما از زمانی که فن‌آوری تنظیم استخوان انجام می‌دهیم، ضعیف‌تر شده‌اند. احتمالا تغییرات ایجاد شده در بقای بیماران با انواع مختلف بیماری‌هایی که کاملا یا تا حدودی منتسب به یک یا چند ژن هستند (از بیماری سیکل سل گرفته تا دیابت تیپ یک)، به دلیل تغییرات ایجاد شده در ژنوم انسانی رخ داده‌اند. شاید معرفی پنی‌سیلین و واکسیناسیون کودکی است که ژن‌های ما را تغییر می‌دهند.

بعضی اشاره کرده‌اند که تعداد کودکان مبتلا به سندرم داون در بسیاری از کشورهای صنعتی در حال کاهش است که نتیجه اعمال سقط‌های انتخابی است. با آغاز ترسیم ژنتیک شخصی، خیلی دور از انتظار نیست که یک گام بیشتر برداشته شده و فناوری پزشکی شاید در آینده الگوی ژن‌های ما را تغییر دهند.

پزشکی تنها راهی نیست که به سلامت و بهداشت و تندرستی ختم می‌شود. شاید این تنوع ژنتیکی است که توجه به بقای بیشتر را در شهرها بالا برده و اینکه چه‌کسی الکل مصرف ‌کند یا یک اولویت را برای شبکه‌های اجتماعی پیچیده تعیین می‌کند. شاید انواع دوستانه و مناسب ژنتیکی است که به زندگی انسان‌ها در یک جامعه دموکراتیک کمک می‌کند. حتی شاید جامعه پیچیده‌تری که ما این روزها در آن زندگی می‌کنیم، واقعا ما را باهوش‌تر کرده است.

متاسفانه، این نیز ممکن است به معنای آن باشد که روش‌های خاصی از زندگی و به خصوص فناوری‌های پزشکی برای برخی (و نه همه اعضای گونه‌های ما)، مزیت داشته باشند. گروه‌های خاص ممکن است (مسلما بیش از قرن‌ها) به مزیت‌های ویژه‌ای دسترسی داشته باشند.

این ایده که استفاده از فناوری پزشکی چه نوع و تیپی از فرزندانی را که دوست داریم، می‌تواند به ما بدهد، همان‌ اندازه شگفت‌انگیز است که موجب تصدیع خاطر می‌شود. به هر حال آن راهی را برای ما باز می‌کند تا به انقلاب ژنتیکی اجتناب‌ناپذیر در پزشکی که در اطراف ما در حال رخ دادن است، بیشتر فکر کنیم.

منبع: BMJ,۲۰۰۸

دکتر شادی کلاهدوزان