بالا نشین شکوهمند قجری

عمارت امیر بهادر یا خانه مفاخر ایران

شاید شومی عیار مس‌هایی که امین الضرب به جای عیار طلا در سکه‌ها به کار می‌برد توی خیابان امیر بهادر ولو شده که حالا کلاغ‌ها بالای تیرهای چراغ برق بر درخت‌های پیر خانه امیر بهادر قار می‌زنند بر درخت‌های بی‌بار و بر زمستانی.

مشهور است که خیابان امیریه دومین خیابان تهران است که پس از چراغ‌برق دستش به روشنایی برق می‌رسد و از صف تاریکی بیرون می‌زند.حالا روبه‌روی خانه امیر بهادر قدیمی‌ترین تیر‌های چراغ برق ایستاده‌اند به‌مرحمتی امین الضرب که این خیابان را برای اولین بار روشن کرد تا جناب امیر بهادر به سکه‌های طلای قلابی‌اش گیر ندهد.

صدای کالسکه شش اسبه ناصر الدین شاه هنوز در گوش این خیابان خاطره شده.کالسکه شاه برای اولین بار از جلوی خانه امیر بهادر گذشت و چشم اعیان شهر را در آورد.وارد که می‌شوی تالار بزرگ و شگفت انگیزی روبرویت قرار می‌گیرد.یک تالار بزرگ که دارای چهار ستون است و به شیوه آیینه کاری اصیل ایرانی آراسته شده.نقاشی‌هایی از چهره پروین اعتصامی، دکتر حسابی، کمال الملک، بهزاد و دیگران نمی‌گذارد چشم از دیوارهای این تالار برداری.حتما در همین جا مراسم روضه خوانی و سوگواری برگزار می‌شده.آیینه‌هایی که استعداد دارند در انعکاس هر چه می‌بینند و کاشی‌هایی با نقوش اسلامی و متاثر از نگارگری دوران هخامنشی و یا قدیمی‌ترین آن که در معماری عهد قاجاریه بسیار مرسوم بوده.دو مجسمه مفرغی داخل حیات جلوی در اصلی بنا، ناگهان تو را پرتاب می‌کند به روزهای حیات مظفرالدین شاه یا کمی عقب‌تر، دوران صفویه و اوج معماری شکوهمند صفویه . درباره خانه امیر بهادر روی دیوار دهلیز ورودی نوشته شده: «عمل میرزا آقا گچ کار ولد حسن ۱۳۱۸، برای محل انجمن خریداری شد. مساحت این خانه حدود ۳۰۰۰ مترمربع و دارای تالار بزرگ‌، زیرزمین آینه کاری شده و تالار بزرگ فوقانی و حوض‌خانه و کاشی‌کاری و اتاق‌های متعدد است‌. از آن جا که معماری ایرانی و تزیینات آینه کاری این محل شایسته توجه بود، (۱۳۴۷ ش‌) تعمیرات آن با رعایت شیوه اصیل قدیم انجام پذیرفت‌. در ۱۳۵۰، ازاره تالار آینه که از سنگ نامناسب و سست تعبیه شده بود به ازاره‌های مرمر تبدیل گردید و نقائص ساختمانی بنا شامل طاق‌بندی و نماسازی صحن مرمت شد.»

سرای امیر بهادر صحن وسیعی دارد که بنای اصلی در ضلع شمالی و بنای دیگری شامل حوض خانه و دو اتاق و نیازمندی‌های مربوطه در ضلع جنوبی صحن احداث گشته است‌. محوطه بازی نیز به صورت حیاط و باغچه و حوض آبی کوچک در شمال بنای اصلی و ضلع جنوبی خیابان اهلی شیرازی وجود دارد که به فراخور وضع و موقعیت‌، از آن بهره‌برداری شده است‌. در داخل حیاط سه مجسمه برنزی وجود دارد که مربوط به کمال الدین بهزاد، نقاش مینیاتوریست قرن نهم هجری و دیگری کمال خجندی‌، عارف و شاعر قرن هشتم است که محمد علی مددی آن را در ۱۳۵۷،ساخته و نصب کرده است که قالب‌گیری آنها در ایتالیا انجام شده است. مجسمه دیگر واقع در گوشه حیاط‌، اثر هنرمند معاصر، پیل آرام است که تندیس فروغی را ساخته بود، اما بعد از انقلاب به جای سر فروغی‌، سر علی اکبر دهخدا بر روی پیکره نصب شده است‌. بنای گلخانه و ساختمان جدید جهت مخزن کتاب و جایگاه نگهداری کلیشه‌ها و دیگر متعلقات و محل دستگاه حرارت مرکزی است‌.

بر دیوار راهروهای ساختمان‌، تابلوهایی از پادشاهان پهلوی و شاعران و افراد فرهنگی دیده می‌شود که افرادی همچون ابوالحسن صدیقی‌، آذرگیتی و کمال الملک آن را کشیده‌اند.

کتابخانه نیز دارای مجموعه کتاب‌هایی از کتابخانه‌های اهدایی افرادی چون شادروان عبدالحسین بیات۱۳۴۸،مجموعه خیام و مجموعه دکتر عیسی زنده دنیا در شاخه‌های باستان‌شناسی‌، تاریخ و فرهنگ و ادب ایران زمین است.

این مقدمه بهانه‌ای بود تا شرح حال مختصری از یکی از بازیگران سیاست نیمه آخر سلسله قاجار را آوریم. کسی که برخلاف بسیاری از نام‌های گذشته هنوز نامش را با نام پلی که به او منسوب است یاد می‌کنیم؟ «پل امیربهادر» گو این که امروز از آن پل چیزی باقی نیست، ولی سرای امیربهادر هنوز برجا است. خانه بزرگ و قدیمی که در سال ۱۳۴۶ خورشیدی ۱۹۶۷ میلادی انجمن آثار ملی آن را خریداری کرد و پس از تعمیر و بازپیرایی و حتی اصلاحات در آنجا استقرار یافت. این بنا با شماره ۴۴۱۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. عمارت امیر بهادر مانند دیگر عمارت‌های رجال دوره قاجاریه بسیار مفصل و بزرگ است و به روزگار خود در خور زندگی عریض و طویل وزیر دربار بوده است.این سرا شامل چند دستگاه خانه‌های بزرگ همچون اندرونی، بیرونی، دیوانخانه، حسینیه، حیاط خلوت، گرمابه، اصطبل و دیگر نیازمندی‌های زندگانی این گونه افراد است.

اما پل امیربهادر که دیگر آثاری از آن نمانده است. پلی شمالی - جنوبی روی حوضچه یخچال مستطیل شکل باریکی که در میانه راه(محل تقاطع)خیابان دروازه قزوین(شهید شبیری و خیابان شیخ بهایی کنونی)واقع بود و در جنوب این استخر(حوضچه)دیوار بلند یخچال قرار داشت.

برای توصیف موقعیت محل به دوره ناصری یعنی پیش از آمدن امیربهادر از آذربایجان به آران برمی گردیم. در سال ۱۲۸۴ قمری که ناصرالدین شاه دستور تخریب حصار صفوی و احداث حصار جدید را به سبب گسترش کالبدی شهر و افزایش جمعیت صادر کرد، باغ بزرگ جنت که در غرب تهران بود داخل حصار ناصری قرار گرفت. این باغ ضلع جنوبی‌اش خط مستقیمی با انحنای ملایمی بود(خیابان عبدالصمد کنونی)، اما ضلع شمالی‌اش دارای یک شکستگی بود، همان شکستگی‌ای که امروز در محل تقاطع خیابان‌های ولیعصر و قزوین مشاهده می‌کنیم. یعنی ضلع شمالی باغ جنت خیابان دروازه قزوین بود که از دروازه قزوین جدید(حصار ناصری)شروع می‌شد و به داخل شهر ادامه می‌یافت. این خیابان در محل انتهای خیابان شمالی - جنوبی باغ جنت(خیابان ولیعصر کنونی)شکستگی داشت. در دوران رضا شاه خیابان باغ جنت را از وسط باغ جنت ادامه دادند و خیابان سراسری ولیعصر کنونی را بنا کردند.

خانه مسکونی هرمزدیار بهمن‌، واقع در خیابان شیبانی‌، از جمله بناهایی است که طی مراسمی به عبادتگاه شاه ورهرام ایزد تبدیل شده است‌.

بر سردر ورودی تالار عبادتگاه‌، اهورا مزدا و کلمات اندیشه و گفتار و کردار نیک در سه طرف آن حک شده است‌. این بنا هفت ستون سنگی در ایوان دارد. محل عبادتگاه در ضلع شمالی تالار واقع است که با دو پله کوتاه از سطح زمین ارتفاع می‌گیرد و در دو طرف پله‌ها دو گاوصندوق مخصوص نذورات مالی در نظر گرفته شده است‌. سه روغن دان روشن نیز بر روی سه سکو قرار دارد و در جناح شمالی مقبره‌ای بلند از سنگ مرمر ساخته شده که روی آن شمع روشن می‌کنند. این مکان در روزها و اعیاد خاص پذیرای زرتشتیان تهران است‌. محله قلمستان منطقه دیگری است که،در گذشته‌، در اراضی آن انواع گیاهان و درختان پرورش داده می‌شد. انتهای این خیابان به میدان رازی (گمرک‌) متصل می‌شود.

نسرین ظهیری