غواصان ماهر درهای گرانبها

درباره مراتب هدایت های قرآنی

قرآن کریم ، سند اصلی نبوت رسول خدا (ص) و مشتمل بر امّهات مدعیان آن حضرت است. اگر هدایتگر نباشد ، دست رسول خدا (ص) از حجت، تهی و رسالت وی بیهوده خواهد شد.

قرآن کریم به عنوان تنها کتاب هدایت اکنون در دست انسان‌هاست و مستقیما از طرف خداوند برای هدایت بندگانش فرستاده شده است و با بهترین روش‌ها، هدایت انسان‌ها را به عهده دارد.

این کتاب بزرگ و عمیق به غواصان ماهری احتیاج دارد که در حقایق آن غور کنند و دُرهای گرانبهای آن را در اختیار بشریت قرار دهند.

هدایت، فروغ و روشنایی درونی پدیده‌هاست که در سایه آن، موجودات با علم و آگاهی یا بدون آن در مسیر صحیح قرار می‌گیرند و برای رسیدن به مقصد نهایی و سعادت حقیقی می‌کوشند. با این نورانیت درونی پدیده‌ها، فرمانروای بلامنازع قلمرو وجود، خداوند متعال سکان و ناصیه عالم را به دست دارد و به سمت مقصود رهبری می‌کند.

بنابر گستردگی دایره وجود، هدایت سلسله مراتبی دارد. اقسام هدایت در نظام طولی به طور پیوسته به شکلی که هر مرتبه از آن به مرتبه دیگر وابسته است، قرار گرفته‌اند. این نظام در حقیقت به نظام وجود باز می‌گردد. از هدایت تکوینی آغاز می‌شود و به والاترین مراتب هدایت خاصه که مختص انسان است، ختم می‌شود.

از موضوعات بسیار بارز در قرآن، اهمیت دادن به هدایت انسان به سوی پروردگار خویش است. در این زمینه، آن گونه که به قوانین اساسی علمی تکیه کرده به هیچ امر دیگری توجه نکرده است. مسائل مربوط به طبیعت حیوان یا نبات در طریق استدلال بر عظمت و وحدانیت خداوند، لزوم شکر و طاعت او و پیروی از راه روشن قرآن، راه‌های هدایت انسان هستند.

آیات قرآن انسان را متوجه می‌کنند که هدف آفرینش، سعادت انسان است تا به سوی آنچه صلاح اوست، هدایت یابد. قرآن برای هر مطلبی حدود و ثغور مشخص کرده و برای هر کاری درجه و اهمیت معین کرده است. در نتیجه انسانیت را رشد و نمو داده و در عین حال، آزادی انتخاب را در انجام یا ترک هیچ کاری از او نگرفته است.

قرآن کریم قانونی نیاورده است که عقل‌ها را شیفته کند، اما در عمل و تطبیق با زندگی و واقعیات به لغزش و خطا رود. بلکه آنچه را که موجب هدایت او به رشد و کمال می‌شود، به صورت قوانینی در دستش قرار داده است. بعلاوه، در عمل و تطبیق بیان واقعیات حیات و حریت و قدرت بر انتخاب، هماهنگی و تناسب کامل ایجاد کرده است. چون قرآن عین هدایت است و هدایت هم همان قرآن است، پس بررسی و تحلیل هدایت از طریق قرآن کریم که بیان همه معارف است، روشن خواهد شد.

برخی هستی را «مکانیکال» و خود گردان انگاشته اند و اگر هم به خالقیت خدا معتقد بوده‌اند، با انکار ربوبیت، آفریدگار را ساعت‌ساز بازنشسته پنداشته‌اند. اما مطالعه «نظم و قانونمندی فعال» حاکم بر آفرینش و توجه به «حکمت بالغه» و «فیاضیت» حضرت احدیت، انگاره فوق را نفی می‌کند.

در قرآن کریم آمده است: هر آینه در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و شد شب و روز برای خردمندان نشانه‌هایی است؛ آن کسانی که [در همه حال] ایستاده و نشسته و و برپهلو آرمیده، خدا را یاد می‌کنند و درباره آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند [و می‌گویند] که: ای پروردگار ما، تو این همه را باطل و بیهوده نیافریده‌ای، منزهی تو، پس ما را از عذاب آتش نگاهدار. ‍[آل عمران/ ۱۹۱ - ۱۹۰]

و نیز آمده است: و او کسی است که آسمان‌ها و زمین را بحق آفریده است [نه بیهوده]....

همچنین می‌خوانیم: زمین و آسمان و آنچه را بین آن دو است، بیهوده نیافریدیم. (ص /۲۷)

نیز فرموده است: جن و انسان را نیافریدیم، جز برای این که مرا پرستش کنند. [ذاریات/ ۵۶]

خداوند منّان، همه موجودات را به سوی کمال مطلوب آنها هدایت می‌فرماید. هدایت‌های الهی مراتب و انواع گوناگونی دارند که هر یک از آفریده‌ها به حسب قابلیت و استعداد خود، مشمول مرتبه و نوع یا مراتب و انواعی از هدایت‌های الهی می‌شوند. هدایت‌های الهی از یک نظر به دو قسم «تکوینی» و «فرا تکوینی» تقسیم می‌شوند. [رشاد، بی‌تا:۲۰۷].

هدایت تکوینی نیز به ۳ قسم طبیعی، غریزی و فطری تقسیم می‌شود. خداوند متعال به هدایت تکوینی آفریده‌ها چنین اشاره فرموده است: [موسی در پاسخ به فرعون] گفت: پروردگار ما آن کسی است که خلقت هر چیزی را عطا فرمود، سپس هدایت کرد. [طه / ۵۰]

هدایت فرا تکوینی نیز به ۲ قسم «وحیانی » و «اشراقی» تقسیم می‌شود. نیز همه موجودات، حتی جمادات، در حریم او ضلالت‌پذیر نیستند، چنان که نور، ظلمت‌پذیر و حیات، مرگ بردار نیست.

قرآن در این آیه و آیات دیگر، مانند آیه ۵۷ سوره یونس و ۶۴ و ۸۹ سوره نحل و ۲۰ سوره جاثیه، به‌عنوان عین هدایت و حقیقت آن معرفی شده است؛ چه این که در سوره شوری آیه ۵۲، به عنوان نور که یک حقیقت وجودی خاص است، شناخته می‌شود .

و چون شک و تردید، ضلالت و تاریکی است و در حریم «هدایت» ضلالت را‌ گذاری نیست و در متن نور، تاریکی مجالی نمی‌یابد، لذا چنین فرمود: این کتاب بی‌هیچ شک راهنمای پرهیزگاران است.

یعنی نه شک در محتوای قرآن و نه ریب در مبدأ فاعلی آن و نه تردید در مبدأ نهایی آن، هیچ‌کدام از اینها در قرآن راه ندارد و چون قرآن مصون از هرگونه ضلالت و بطلان است، چنین فرمود: و هرگز از پیش و پس این کتاب حق باطل نشود، زیرا فرستاده خدای مقتدر حکیم است. [فصلت/ ۴۲]

و چون با مایه شهود و پایه عقل همراه است، وزین و از هر خفت تهی و محفوظ است: ما به وحی خود، کلام بسیار سنگین را بر تو القا می‌کنیم. [مزمل/۵ ]

و چون با فطرت درونی و نظام بیرونی جهان آفرینش هماهنگ است، تحمیلی بر نهاد انسان نخواهد بود: و ما قرآن را برای وعظ و اندرز به فهم آسان کردیم. کیست که از آن پند گیرد؟ [القمر/ ۱۷]

و از آلودگی هرگونه جهل و شک پاک و قیم و نگهبان راهیان کمال است: رسولی از جانب خدا فرستاده شده تا کتب آسمانی پاک و منزه را تلاوت کند. در آن کتب حقیقت و راستی است. [بینه/۳۲]

و در قدرت احدی نیست که آن را مورد تطاول قرار دهد یا همانند آن را بیاورد. از مقام رفیعی برخوردار است و آورندگان آن فرشتگان با کرامت و پارسایند: آیات الهی را در صفحات مکرم نگاشته است. بسی بلند مرتبه و پاک است. به دست سفیران حق است که ملائکه عالی رتبه با کرامت‌اند. [عبس/۱۳۱۶]

و گیرنده آن، قلب پاک پیامبری است که جز حق نمی‌یابد و غیر از حق نمی‌بیند: جبرئیل روح الامین نازل گردانید و آن را بر قلب تو فرود آورد تا خلق را متذکرسازی و از عقاب خدا بترسانی. [شعراء/۱۹۴۱۹۳]

یا: آنچه دید دلش، حقیقت یافت و خیال نپنداشت. [نجم/ ۱۱]

و یا: از حقایق آن چه را باید بنگرد، مشاهده کرد. [نجم/ ۱۷]

خلاصه آن که مبدأ فاعلی او خداوندی است که جز حق نمی‌گوید: و خدا سخن به حق می‌گوید و شما را به حقیقت راهنمایی می‌کند. [احزاب/۴]

بلکه حق از ذات او تنزل می‌کند: «الحق من ربّک» و به تعبیر بلند امیر المؤمنین(ع): «فتجلی لهم سبحانه فی کتابه من غیر ان یکونوا راوه» [نهج البلاغه/خ۱۴۷]: و چون قرآن عین هدایت است، اگر حقیقت قرآن با انسانی باشد، همانا او مهتدی خواهد بود و در هدایت او هیچ‌گونه گمراهی وجود ندارد و در نتیجه، هیچ‌گونه هراس و نگرانی هم وجود نخواهد داشت.

بنابراین، چون قرآن عین «هدایت»، و «هدایت» همان قرآن است، بررسی و تحلیل حقیقت هدایت را باید با تبیین قرآن کریم که خود تبیان همه معارف است و بخوبی روشن است و روشنگر خود نیز خواهد بود، انجام داد و چون قرآن دریای بی‌پایان معرفت است و گنجینه‌های فراوان علوم الهی است که حضرت سجاد (ع) فرمود: «آیات القرآن خزائن فکلما فتحت خزانه ینبغی لک ان تنظرا ما فیها»، روشن می‌شود که تمام سخن‌های لازم درباره هدایت قرآنی گفته نشد و با این‌گونه مقاله‌ها نیز تتمیم نمی‌شود، بلکه راه تکمیل آن همچنان برای آیندگان پوینده باز است.

نرگس سادات حسینی

گروه اندیشه