تکرار آسیب های مشروطیت در انقلاب اسلامی

انقلاب مشروطه از بزرگترین تحولات سیاسی در تاریخ کشور ما بود که با رهبری روحانیون مبارز با کمک توده مردم به پیروزی رسید, به بار نشستن اقدامات عالمان دین و کسانی همچون سید جمال الدین اسد آبادی و شخصیت هائی مانند امیر کبیر و تجربه جنبش تنباکو موجب شکل گیری نهضت مشروطه شد بعد از پیروزی نهضت, نفوذ عناصر مشکوک در رهبری و اداره امور و منزوی نمودن روحانیت, نهضت مشروطه از مسیر خود منحرف گشته و زمینه ظهور استبداد رضاخانی فراهم گردید

در جریان نهضت مشروطه دو گروه روحانیون و روشنفکران بیش از همه فعال بودند. روحانیون در بسیج مردم نقش اساسی داشتند.نهضت مشروطیت در تاریخ مبارزات ضد استبدادی مردم ایران جایگاه ویژه ای دارد. این نخستین قیام و حرکت مثبت توده های عظیم ملت بود که در سطح کلان به پیروزی قاطع دست یافت و توانست تا حدودی غول استبداد داخلی را به زانو در آورد و ساختار حکومت را اصلاح کند. این نهضت عمدتاً بر اساس تبادل متناسب با غرب و احیاء اندیشه اسلامی سامان گرفت. اما به دلیل ضعف های داخلی و فشارهای خارجی و جنگ جهانی اول به سر منزل مقصود نرسید و موجب هرج و مرج شد. در چنین شرایطی رضا خان با حمایت انگلیسی ها از این زمینه ها سوء استفاده کرد و با شعار «نظم و پیشرفت» میراث خوار مشروطیت گردید.

اکنون پس از یک قرن از شکل گیری نهضت مشروطه این سؤال مطرح است که آیا آفات انقلاب مشروطه در انقلاب اسلامی می تواند تکرار شود؟

انقلاب اسلامی ملت ایران در سال ۵۷ بزرگ ترین پدیده اجتماعی حاضر شمرده شده است که تغییرات و تحولات بنیادی در ساختارهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی به وجود آورد که کمتر تحول تاریخی با این چنین گستردگی صورت گرفته است، ولی پرداختن به این پرسش به عنوان یکی از دغدغه های بخشی از جامعه ما می تواند عبرت هایی از مشروطیت را یاد آوری نماید.

● نگاهی به ریشه های مشروطیت

قبل از هر چیز اشاره ای به علل و ریشه ها و زمینه های انقلاب مشروطه و مهم ترین پیامدهای آن ضروری است. حکومت مشروطه به حکومتی گفته می شد که در آن اختیار شاه و دربار محدود شده و روابط دولت و ملت در چارچوب خاصی برطبق قانون اساسی معین گردد. [حائری، عبدالهادی: تشیع و مشروطیت در ایران، امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۴، ص ۲۵۲]. در یک بررسی اجمالی علل نهضت مشروطه را می توان به سه بخش علل داخلی، علل خارجی و عوامل شتاب زا تقسیم کرد. مهم ترین علل داخلی نهضت مشروطه به شرح زیر است:

الف. الهام از آموزش های ضد استبدادی و ضد استعماری اسلام که روحانیت پیش قراول و پرچمدار آن بود. مبارزه علمای دین با استعمار در عصر قاجار با قیام سید محمد مجاهد آغاز شد و با جنبش تنباکو به اوج خود رسید. جنبش تنباکو اولین مقاومت همگانی مردم ایران علیه بیگانگان و استبداد بود که به تبع آن حضور و نقش سیاسی علماء افزایش یافت و میرزای شیرازی نه تنها بذر سیاست را هر چه بیش تر در مزرعه روحانیت پاشید بلکه خط مشی و اصول سیاسی مبارزه علمای دینی را تا چند دهه بعد ترسیم کرد. [نجفی، موسی: تعامل دیانت و سیاست در ایران، مأسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۷۸، ص ۸۳].

ب. مبارزات و اندیشه های سید جمال الدین اسد آبادی در ایجاد اتحاد بین دنیای اسلام و مبارزه با استعمار و استبداد و بیداری مسلمانان برای دفاع از ارزش های اسلامی. [ر.ک: نویسندگان حوزه: سید جمال جمال حوزه، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۷۶].

ج. پیدایش اندیشه نو درباره حکومت و انتشار آثار انتقادی در مورد اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در عملکرد نادرست هیأت حاکمه، اعطای امتیازات اقتصادی به بیگانگان، افزایش مالیات و ظلم و ستم به مردم.

از مهم ترین عوامل خارجی نهضت مشروطه می توان: ارتباط تحصیل کردگان و تجار ایرانی با کشورهای اروپائی، اعزام دانشجو به خارج، مشروطیت ژاپن، شکست روسیه از ژاپن، انقلاب ۱۹۰۵ روسیه، سلطه بیگانگان به اقتصاد کشور و تأثیرات فکری انقلاب فرانسه را نام برد. ولی حوادثی چون: ماجرای مسیونوز بلژیکی، حادثه بانک استقراضی روس، تبعید حاج میرزا محمد رضا به رفسنجان، و به چوب بستن بازرگانان تهران، موجب شتاب حرکت و شورش مردم شد. به دنبال این حوادث مردم به رهبری روحانیانی همچون سید محمد طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی، شیخ فضل الله نوری شاه را مجبور به پذیرش خواسته های خود که در رأس آن ایجاد دارالشوری بود، نمودند. عاقبت مظفر الدین شاه در ۱۶ جمادی الثانی ۱۳۲۴ ه.ق فرمان مشروطه را صادر کرد و اولین بار در تاریخ ایران قدرت پادشاه محدود و مشروط گشت و نیز اولین مجلس قانون گذاری در تاریخ ایران در عمارت گلستان با حضور مظفرالدین شاه افتتاح شد.

در جریان نهضت مشروطه دو گروه روحانیون و روشنفکران بیش از همه فعال بودند. روحانیون در بسیج مردم نقش اساسی داشتند و در حوزه عمل گام برداشتند، و رهبری نهضت را با استفاده از پایگاه مستحکم خویش عهده دار شده ولی نبود رهبری مقبول العام، وجود اختلاف در میان رهبران مذهبی و نداشتن برنامه معین و مستقل از موانع اصلی وحدت و انسجام در جبهه روحانیون بود. گروه دوم روشنفکران بودند که با نظریه پردازی، نوشتن کتاب و روزنامه به تدریج رهبری فکری مشروطه را به نفع جریان فکری غرب گرا به عهده گرفته و موجب بیداری اذهان و حرکت مردم با درج مطالبی چون لزوم استقرار قانون و عدالت در کشور، علل پیشرفت غرب و عقب ماندگی ایران و ... شدند. [فوران، جان: مقاومت شکننده، ترجمه احمد تدین، رسا، تهران، ۱۳۷۸، چاپ دوم، ص ۲۷۶ به بعد]. این روشنفکران از نظر فکری و اعتقادی به دو طیف تقسیم می شدند. اقلیتی از آنان ضمن بیان ضرورت تحول اجتماعی، مخالفتی با آموزه های دینی ابراز می کردند ولی طیف غالب به دین ستیزی پرداخته و راه نجات جامعه را در پیروی بی چون و چرا از غرب و کاستن نقش دین در زندگی اجتماعی می دانستند.

---