نزول هل اتی, گواهی دیگر بر عظمت اهل بیت ع

۲۵ ذی حجه سالروز نزول سوره مبارکه هل اتی دهر – انسان در شان اهل بیت علی و همسر و فرزندانش از وقایع بی بدیل تاریخ اسلام است که مانند آن را نمی توان در هیچ کجای دنیا سراغ گرفت

۲۵ ذی حجه سالروز نزول سوره مبارکه هل اتی( دهر – انسان) در شان اهل بیت (علی و همسر و فرزندانش) از وقایع بی بدیل تاریخ اسلام است که مانند آن را نمی توان در هیچ کجای دنیا سراغ گرفت.

همه علمای اسلامی اعم از شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که آیات شریفه "وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْكِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا* إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلَا شُكُورًا " در باره حضرت علی(ع)، حضرت زهرا(س) و حسنین(ع) نازل شده است که بر منزلت این انوار قدسی در نزد حضرت حق تاکید دارد.

●اهل بیت و وفای به عهد

داستان نزول آیه چنین است كه حضرت حسن(ع) و حسین(ع) بیمار شدند ، رسول خدا و جمعی از چهره های برجسته از آن دو بزرگوار عیادت كردند . پیامبر هنگام عیادت به امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود : اگر به خاطر بهبود دو فرزندت نذری را بر عهده می گرفتی در شفای آنان بی اثر نبود . آن حضرت و فاطمه ی زهرا (علیهما السلام)نذر كردند كه اگر خدای مهربان آن دو را شفا دهد سه روز روزه بگیرند ، فضه ی خادمه هم به دنبال آن دو بزرگوار متعهد سه روز روزه گرفتن شد .

حسن و حسین پس از آن نذر شفا یافتند در حالی كه خاندان طهارت پس از شروع روزه جهت افطار چیزی نداشتند ، امیرالمؤمنین(علیه السلام) سه پیمانه جو از بازار قرض گرفت كه در برابرش پارچه ای پشمین برای قرض دهنده ببافد ، جو را به خانه آورد ، حضرت زهرا (علیها السلام) آن را آسیاب كرد و نان پخت و علی (علیه السلام) پس از نماز مغرب نان را جهت افطار بر سر سفره گذاشت كه ناگهان مسكینی به آنان مراجعه كرد و درخواست كمك نمود ، همه ی اهل خانه نان خود را به او بخشیدند و با آب افطار كردند ; شب دوم هم یتیمی طلب غذا كرد باز همه ی خانواده نان خود را به او دادند ، و شب سوم اسیری دق الباب كرد و این بار هم همه ی خانواده سهم خود را به او بخشیدند و جز با آب افطار نكردند .

روز چهارم در حالی كه نذرشان را ادا كرده بودند ، علی (علیه السلام) همراه دو فرزندش نزد پیامبر آمدند ، چون پیامبر در حسن و حسین از شدت گرسنگی، ضعف و ناتوانی دید گریست . در این وقت جبرئیل با سوره ( هل أتی ) بر حضرت نازل شد(۱) .

توجه به نیازهای افراد جامعه و چشم نپوشیدن از آنها را نمی توان تنها در یک شعار خلاصه نمود بلکه برای حل مشکل باید گام برداشت، آنسان که خود را مواجه اصلی مشکل دانسته و در رفع آن بکوشیم. مقام شامخ اهل بیت(ع) این تجلی را به تصویر کشیده اند که در جای جای زندگی ایشان، توجه به نیازمند، امری الهی و ارزشی قلمداد می شده است.

●توجه به یتیمان

یکی از اقشاری که توجه به آنها در جامعه بر هر مسلمان و اهل مروتی لازم است افراد بی سرپرست و به تعبیری(یتیم) است؛ کسانیکه بر اثر از دست دادن پناهگاه عاطفی خود به سختی شکننده شده و آمادگی فروپاشی در برابر هر مشکل کوچک را دارا میباشند. توجه به یتیمان که در آموزه های عملی اهل بیت(ع) به وفور به چشم می خورد را نباید در توجه مادی و بذل مال منحصر دانست از این رو در روایات ما حتی به نگاه محبت آمیز به یتیم نیز سفارش شده است؛ چرا که چنین افرادی به تغذیه عاطفی و روحی نیازمند ترند.

در این مقال با توجه به اهمیت برخورد با این دسته از افراد و موضوعیتی که یتیم در آیه شریفه و شان نزول آن دارد به بیان نکاتی با توجه به آیات و روایات شریفه در این باره می پردازیم.

در روایات اهل بیت(ع) آمده است:

أربعٌ مَن كُنّ فِیه مِن المُؤمِنِینَ أسكَنَه الله فِی أَعلَی عِلِیّینَ فِی غُرَف فَوقَ غُرَف فِی محلّ الشَّرَفِ كلّ أشرف : مَن آوَی الیتیمَ وَنَظَر لَهُ فَكان لَه ابا رَحیماً ، وَمن رَحِم الضّعیف وأعانَه وَكَفاه ، وَمن أنفقَ علَی والِدَیهِ ورَفَق بِهما وبِرَّهُما وَلَمْ یَحزُنْهُما ، وَمَن لَم یَخرِقَ بِمَملوكِه وَأعَنَه عَلی مَا یَكلِفُه وَلَم یَستَسِعَه فِیمَا لاَ یُطِیقُ(۲). چهار چیز است که اگر در مومنی باشدخدا او را در اعلی علیین در غرفه هایی بالاتر از دیگر غرفه ها در شریف ترین محل جای می دهد : كسی كه یتیمی را پناه دهد و به او نظر محبت اندازد و نسبت به وی پدری مهربان باشد ، و كسی كه به ناتوان رحم كند و او را یاری دهد و امورش را كفایت نماید ، و كسی كه هزینه ی پدر و مادرش را بپردازد و با آنان مدارا كند و نسبت به هر دو نیكی ورزد و آنان را غصه دار ننماید ، و كسی كه به حقوق غلام و كنیز و خدمتكارش تجاوز نكند و او را بر آنچه تكلیف می كند یاری دهد و او را در اموری كه در طاقت او نیست به كار نگیرد .

یتیم نوازی یتیم یا به خاطر مرگ پدر از نوازش و محبت پدرانه محروم شده ، یا به سبب مرگ مادر از آغوش عاشقانه مادرانه بی بهره گشته ، یا هر دو منبع لطف و فیض و عشق و محبت را از دست داده است .

از وظایف الهی و تكالیف قرآنی و مسؤولیت های اسلامی اهل ایمان توجه همه جانبه به یتیمان برای جلب خشنودی خداست .

قرآن مجید و روایات در ضمن بیان مطالبی لطیف و اشاراتی دقیق ، و سفارشاتی عمیق و توصیه هایی بسیار مهم مردم را به رعایت حقوق همه جانبه یتیمان دعوت كرده و این كار را از اعظم عبادات و افضل قربات شمرده اند .

حق یتیم آن چنان عظیم است كه قرآن بیست و سه بار از یتیم یاد كرده ، و فصل جداگانه ای در روایات اهل بیت (علیهم السلام) به این برنامه بسیار مهم اختصاص یافته است .

قرآن مجید نسبت به ایتام این عناوین را به كار گرفته است :

احسان به یتیم ، اكرام به یتیم ، اطعام یتیم ، انفاق به یتیم ، امر ازدواج یتیم ، پناه دادن به یتیم ، كار برای یتیم ، حفظ مال یتیم ، خوردن مال یتیم ، برخورد قهر آمیز با یتیم .

آیات كریمه قرآن به ترتیب عناوین بالا عبارت است از آیاتی كه در این سطور می نگارم :

احسان به یتیم ( وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لاَتَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً وَذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاكِینِ . . . )(۳). و یاد كنید هنگامی را كه از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و تهیدستان احسان و نیكی كنید .

اكرام به یتیم ( كَلاَّ بَلْ لاَ تُكْرِمُونَ الْیَتِیمَ )(۴). چنین نیست كه خدا شما را خوار و پست كرده باشد ، بلكه علّت خواری و پستی شما این است كه یتیم را گرامی نداشتید و حقوقش را رعایت ننمودید .

از آیه ی شریفه استفاده می شود كه هركس به اكرام یتیم و رعایت حق او برخیزد ، مورد اكرام حضرت حق قرار می گیرد و در پیشگاه حضرت ربّ رفعت مقام می یابد .

اطعام به یتیم ( وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْكِیناً وَیَتِیماً وَأَسِیراً )(۵). و پیوسته در عین دوست داشتن طعام برای خودشان آن را به تهیدست و یتیم و اسیر می خورانند .

در این آیه ی شریفه خدای مهربان اطعام به یتیم را از اعمال قابل تقدیر اهل بیت (علیهم السلام) شمرده است ، اهل بیتی كه به فرموده ی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) ، هم سنگ قرآن و در همه ی امور زندگی برای همه ی مردم سرمشق حسنه هستند .

انفاق به یتیم ( یَسْئَلُونَكَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْر فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاكِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ . . . )(۶). از تو می پرسند چه چیزی را انفاق كنند ، بگو : آنچه را از مال انفاق می كنید به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و تهیدستان انفاق كنید .

ازدواج یتیم ( وَابْتَلُوا الْیَتَامَی حَتَّی إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ . . . )(۷). یتیمان را نسبت به امور دینشان و اخلاق و رفتارشان و نحوه ی تصرف در اموالشان تا زمانی كه برای ازدواج آماده شدند و مسأله ی نكاح برای آنان سهل و آسان آمد آزمایش كنید ، اگر توان ازدواج داشتند اموالشان را در اختیارشان قرار دهید .

۱ ـ در تفاسیر و مصادر شیعه و سنی این مطالب ذكر شده است : تفسیر كبیر ( فخر رازی ) : ۳۰ / ۲۴۳ ، ذیل آیه ی ( وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلی حُبِّهِ . . . ) ; مجمع البیان : ۱۰ / ۵۱۴ ; تفسیر كشاف : ۴ / ۶۷۰ ; غایهٔ المرام : ۳۶۸ ; فرائد السمطین : ۲ / ۵۳ ; الدر المنثور : ۶ / ۲۹۹ ; تفسیر قمی : ۲ / ۳۹۰ ; تفسیر برهان : ۱۰ / ۱۳۵ ; تفسیر المیزان : ۲۰ / ۲۱۲

۲ - امالی مفید : ۱۶۶ ، مجلس ۲۱ ، حدیث ۱ ; بحار الانوار : ۶۶ / ۳۸۰ ، باب ۳۸ ، حدیث ۳۸ .

۳- ـ بقره ( ۲ ) : ۸۳ .

۴- فجر ( ۸۹ ) : ۱۷ .

۵- انسان ( ۷۶ ) : ۸ .

۶ـ بقره ( ۲ ) : ۲۱۵ .

۷ـ نساء ( ۴ ) : ۶ .

۸ـ نساء ( ۴ ) : ۳ .

۹ـ نساء ( ۴ ) : ۲ .

۱۰- نساء ( ۴ ) : ۶ .

۱۱- نساء ( ۴ ) : ۱۰ .

۱۲- ضحی ( ۹۳ ) : ۶ .

۱۳- ضحی ( ۹۳ ) : ۹ .

۱۴- ( فَانطَلَقَا حتَّی إِذَا أَتَیَا أَهْلَ قَرْیَهٔ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَن یُضَیِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِیهَا جِدَاراً یُرِیدُ أَن یَنقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَتَّخَذْتَ عَلَیْهِ أَجْراً * قَالَ هذَا فِرَاقُ بَیْنِی وَبَیْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِیلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَیْهِ صَبْراً * أَمَّا السَّفِینَهُٔ فَكَانَتْ لِمَسَاكِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِیبَهَا وَكَانَ وَرَاءَهُم مَّلِكٌ یَأْخُذُ كُلَّ سَفِینَهٔ غَصْباً * وَأَمَّا الْغُلاَمُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشِینَا أَن یُرْهِقَهُمَا طُغْیَاناً وَكُفْراً * فَأَرَدْنَا أَن یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْراً مِّنْهُ زَكَاهًٔ وَأَقْرَبَ رُحْماً * وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلاَمَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَهِٔ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحاً فَأَرَادَ رَبُّكَ أَن یَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَیَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَهًٔ مِن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِی ذلِكَ تَأْوِیلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَیْهِ صَبْراً ) كهف ( ۱۸ ) : ۷۷ ـ ۸۲ .

۱۵- امالی صدوق : ۳۸۹ ، المجلس الحادی و الستون ، حدیث ۱۵ ; بحار الانوار : ۷۲ / ۱۸ ، باب ۳۳ ، حدیث ۶.

۱۶- كافی : ۶ / ۳ ، باب فضل الولد ، حدیث ۱۲ ; بحار الانوار : ۷۲ / ۲ ، باب ۳۱ ، حدیث ۲ .

۱۷- قرب الاسناد : ۴۵ ; بحار الانوار : ۷۲ / ۳ ، باب ۳۱ ، حدیث ۴ .

۱۸ - ثواب الاعمال : ۱۹۹ ; بحار الانوار : ۷۲ / ۴ ، باب ۳۱ ، حدیث ۹ .

۱۹- ثواب الاعمال : ۲۰۰ ; بحار الانوار : ۷۲ / ۵ ، باب ۳۱ ، حدیث ۱۲ .

۲۰- نهج البلاغه : ۸۳۳ ، حكمت ۲۶۴ .

پایگاه استاد حسین انصاریان

---