رازهای سر به مهر

نگاهی به فیلم «تردید» ساخته جان پاتریک شانلی

وایز تونی (معادل اسکار در تئاتر)‌ در سال ۲۰۰۵ به نمایشنامه تردید تعلق گرفت. جایزه‌های بهترین نمایش، بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر زن. نمایشنامه «تردید» را جان پاتریک شانلی در ۲۳ نوامبر ۲۰۰۴ به بازار نشر سپرد و از همان موقع برای اجرای تئاتری آن بسیاری ابراز علاقه کردند. به این ترتیب چند ماه بعد یعنی از مارس ۲۰۰۵ تا جولای همان سال؛ تردید برای ۵۲۵ مرتبه در برادوی روی صحنه رفت و بسیار موفق نشان داد. در همین سال شانلی، جایزه معتبر ادبی پولیتزر را دریافت کرد و با اسکاری که برای بهترین سناریو (فیلم ماه‌زده‌ها)‌ در سال ۱۹۸۸ گرفته بود جمع جوایزش را کامل کرد. پیروزی و موفقیت نمایشنامه تردید شانلی را ترغیب کرد تا با نگارش سناریویی از نمایشنامه‌اش شانس فیلم شدن آن را افزایش دهد؛ اتفاقی که ۳ سال بعد ممکن است.

شانلی که پیش از این تجربه یکبار کارگردانی را از سر گذرانیده بود (فیلم جو علیه ولکانو با بازی تام هنکس و مگ رایان، در سال ۱۹۹۰)‌ این بار تردید را جلوی دوربین برد و نتیجه ساخت یک درام معمایی بسیار خاص بود که توانست نظر منتقدان را به خود جلب کند. اکران تردید نیز جای اما و اگر داشت. در آستانه کریسمس تردید به صورت بسیار محدود اکران شد؛ در حالی که فیلم‌های بسیار پر خرجی نیز همزمان با آن اکران شدند. با این حال، تا ۸ هفته پس از اکران این فیلم حدود ۲۷ میلیون دلار فروخته و برای بسیاری از جوایز سینمایی نیز نامزد شده است و مهم‌تر از همه این‌که ۴ بازیگر اصلی فیلم: مریل استریپ در نقش خواهر آلوسیوس؛ فیلیپ سیمورهافمن‌ در نقش پدر فلین، امی آدامز در نقش خواهر جیمز و ویولا دیویس در نقش خانم میلر نامزد دریافت اسکار بهترین بازیگر مرد و زن شده‌اند. تردید که در مراسم گلدن گلاب امسال با وجود نامزدی در ۵ قسمت هیچ جایزه‌ای را نبرد؛ چشم امید به اسکار امسال دارد.

سال ۱۹۶۴ محله برانکس در نیویورک، مدرسه سنت نیکلاس، پدر فلین که سال‌هاست در این مدرسه مذهبی یک لیدر قدرتمند به حساب می‌آید بر نکات خاصی برای اداره مدرسه کاتولیکی‌اش اصرار دارد. او سنت‌های گذشته را برای همه ادوار قابل اجرا می‌داند و برای نظارت بر رفتار دانش‌آموزان تکنیک‌های خاصی دارد. ظاهر امر همه به پدر فلین اعتماد دارند و نوع سخن گفتن و بررسی رفتارشناسی وی؛ او را کشیشی ثابت‌قدم و متعهد جلوه‌گر می‌کند. همه چیز رو به‌ راه است که ناگهان سر و کله ۲ خواهر روحانی در مدرسه سنت نیکلاس آفتابی می‌شود. یکی به نام خواهر آلوسیوس که راهبه‌ای است پا به سن گذاشته و دیگری راهبه‌ای جوان و تازه کار به نام خواهر جیمز. کلیسا برای اداره مدرسه سنت نیکلاس خواهر آلوسیوس را فرستاده و خواهر جیمز نیز نقش دستیار وی را دارد و از آنجا که به تعبیر دانش‌آموزان خواهر آلوسیوس فرمانده مدرسه شده، طبیعتا چالش‌های بی‌نهایت بزرگ و بی‌نهایت پایان‌ناپذیر و البته پرمخاطره‌ای را با پدر فلین محبوب خواهد داشت.

طبیعت تند و خشک خواهر آلوسیوس دست بر قضا این چالش‌ها را بسیار زود شکل می‌دهد. کار به جایی می‌رسد که پدر فلین به کودک‌آزاری و نژادپرستی متهم می‌شود و در همین گیر و دار است که تماشاگر باید به قضاوت بنشیند که آیا واقعا فلین گرفتار توطئه‌ای شده یا این‌که آلوسیوس با مدارک مستدل چنین اتهامی را به او وارد کرده است؟ این مهم‌ترین معمای فیلم «تردید» است که البته شکل‌گیری‌اش از تشکیل چندین معمای کوچک‌تر آغاز شده تا سرانجام به این حد نائل شده است.

● بازگشایی قلب‌های تاریک!

داستان آنجا رنگ و سایه معمای اصلی را بر پیکره کل ماجرا می‌افکند که یک دانش‌آموز سیاهپوست برای اولین بار قرار است در این مدرسه ثبت‌نام کند. نوجوانی به نام دونالد. اگر اتهام فلین مبنی بر نژادپرستی و کودک‌آزاری صحت داشته باشد، پس حتما دونالد روزگار تلخ و هولناکی را باید از سر بگذراند. برای صحت و سقم این مورد خواهر آلوسیوس با تمایل خود خواهر جیمز و به وسیله وی پدر فلین را زیر نظر می‌گیرند و در همین اوقات هم هست که مناظره‌ها و جدل‌های این دو گاهی در حضور خواهر جیمز شکل می‌گیرد.

تردید مسلما یک داستان سرتاسر مجادله است، اما این چالش‌‌ها آنقدرها هم تلفات نمی‌دهد

خواهر آلوسیوس با تز قلب‌ها را پاک کنیم و پدر فلین با تز وقتی هنوز تردید هست اطمینانی وجود ندارد، با شدت و حدت مناظره‌های خود را پیش می‌برند و این رفتار باعث می‌شود تا اوج همذات‌پنداری تماشاگر با فیلم شکل بگیرد. سوالاتی که برای تماشاگر به وجود آمده از یکی دو تا گذشته است و یافتن پاسخ آنها نیز اگرچه قطره‌چکانی و ذره ذره از سوی پاتریک شانلی انجام نمی‌گیرد؛ اما باز هم کفایت نمی‌کند و تماشاگر بیشتر غرق ماجرا می‌شود و تا پایان فیلم با هوش و حواس کامل فیلم را پی می‌گیرد.

● مطلق‌گرایی در کلیسا؛ نوآوری‌های حال

تردید مسلما یک داستان سرتاسر مجادله است، اما این چالش‌‌ها آنقدرها هم تلفات نمی‌دهد. هر بار تمامی اطلاعات و ایده‌ها و دریافتی‌ها به وسیله خواهر آلوسیوس و به مدد مساعدت‌های خواهر جیمز کنار هم چیده می‌شوند و می‌رود که همه اینها به رای علیه پدرفلین منجر شود، باز هم آخر سر این شک و تردید باعث می‌شود رای نهایی در قلب و دل آلوسیوس بماند و چیزی به بیرون درز نکند. مناظره یا مجادله‌های این دو نفر البته فقط بر سر این که پدر فلین یک کودک‌آزار سابقه‌دار است یا این که مشهور به نژادپرستی است (البته بر حسب شنیده‌ها و شایعه‌ها)‌ دنبال نمی‌شود، بلکه این موارد فقط پایه مناظره‌ها را شکل می‌دهد. جنگ و دعوای آنها به شکل گفتگوهای عصبی شامل مضامین دیگری هم هست. مثل اخلاقیات حال حاضر و آنچه در گذشته موجود بوده؛ مسائل سیاسی روز جامعه آمریکایی و طبقه حاکمیت رخدادهای اجتماعی و البته بحث درباره مضامین مذهبی. حتی تشکیل کلاس موسیقی و در کنارش رقص و آواز تا آن حدی که البته کلیسای مطلق‌گرا بتواند نشنود یا چشم‌ها را ببندد از سوی پدر فلین می‌تواند زمینه را برای یک مجادله اساسی دیگر با آلوسیوس سنت‌گرا و مخالف این کارهای جدید مهیا کند.

● سهم فیلمنامه، نقش کارگردان

مریل استریپ که سابقه ۱۲ بار کاندیدا‌توری اسکار دارد، امسال برای سیزدهمین بار نامزد دریافت اسکار بهترین بازیگر زن شده که اگر ببرد به سومین اسکارش می‌رسد. او در نقش خواهر آلوسیوس چنان ظاهر شده که گویی تمام این ۵۹ سال راهبه بوده است. فیلیپ سیمورهافمن همان نوجوان شروری که با آل پاچینوی افسانه‌ای در بوی خوش زن افتخار بازیگری پیدا کرده بود برای سومین بار نامزد دریافت اسکار می‌شود که اگر ببرد به دومین اسکارش می‌رسد. او را از کوهستان سرد در ۲۰۰۳ تا کاپوتی در ۲۰۰۵ و کارهای دیگرش تا همین تردید در نظر بگیرید. او واقعا برای نقش آیتم تعیین نمی‌کند، بلکه خود را برای نقش و نقش‌ را برای خود درهم می‌تند. تعامل میان نقش‌های خواهر آلوسیوس و پدر فیلن با توجه به نوع و تعداد دیالوگ‌ها بسیار حساس بوده است. چنانچه هر کدام از این نقش‌‌ها وزن کمتری نسبت به دیگری پیدا می‌کرد؛ کار کل فیلم تمام شده بود، اما تعامل صددرصدی مریل استریپ و فیلیپ سیمورهافمن چنان مقتدر و تاثیر‌گذار از کار درآمده که تردید را فیلمی بازیگر محور هم می‌‌توان خواند.

فریبا نیک‌نژاد