جنگ و صلح در کناره خزر

نگاهی به روابط ایران و روسیه در حوزه انرژی

برگزاری هشتمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه در تهران، قدمی دیگر در راه توسعه روابط دو کشوری است که تاریخی از روابط دوگانه را پشت سر گذاشته‌اند.

زمستان سال گذشته هنگامی که اختلاف میان روسیه و اوکراین بر سر قیمت فروش و انتقال گاز مسکو به کیف بالا گرفت و اعضای اتحادیه اروپا بحران گاز را در سرمای ۳۰ درجه زیر صفر تجربه کردند، با یادآوری استفاده روسیه از اهرم انرژی برای ایجاد تغییرات سیاسی مورد نظر خود در بلاروس، ترکمنستان و گرجستان، بار دیگر این واقعیت را دریافتند که صاحب بزرگترین منابع گازی جهان، در حساس‌ترین شرایط می‌تواند از امتیاز نشستن بر شریان حیاتی اروپا استفاده کند.

«سرگی اشماتکو»، وزیر انرژی بزرگترین منابع گازی برای شرکت در هشتمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه میهمان تهران بود تا همراه با همتای ایرانی خود امکان ایجاد سازمان مالی ویژه برای سرمایه گذای مشترک در بخش انرژی و مشارکت در میادین نفت و گازی را بررسی کند.

هرچند روسیه شیرهای اصلی قطع و وصل گاز اروپا را در دست دارد اما آغاز رقابت با خط لوله ناباکو را نزدیک می‌بیند، خط لوله‌ای که در صورت پیوستن ایران به آن می‌تواند وابستگی اروپا به روسیه بزرگ را تعدیل کند.

دست همکاری ایران و روسیه در حالی به سوی هم دراز می‌شود که از یک سو منافع بسیاری برای همکاری در بخش انرژی دارند و از سوی دیگر رقبایی هستند که نام اولین و دومین کشورهای دارنده منابع گاز را با خود یدک می‌کشند. دوگانگی روابط ایران و روسیه واقعیتی تاریخی است که همچنان ادامه دارد.

● خداحافظ لنین

«دولتین معظمتین متعاهدتین رضایت می دهند که سرحد مابین ایران و روسیه را مطابق تعیین کمیسیون سرحدی ۱۸۸۱ تصدیق و رعایت نمایند؛ ضمنا به واسطه عدم میلی که دولت شوروی روسیه از استفاده از ثمره سیاست غاصبانه دولت تزاری سابق روسیه دارد قریه فیروزه را با اراضی مجاوره آن که مطابق قرارداد ۲۸ مای ۱۸۹۳ از طرف ایران به روسیه انتقال داده شده است به ایران مسترد می دارد.»

متن قرارداد ۱۹۲۱ ایران و همسایه‌ قدیمی‌اش که پس از انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷ به شوروی تغییر نام داده بود ناظر بر این است که پس از فروپاشی حکومت تزاری فرصتی در تاریخ روابط دو کشور به وجود آمده بود تا ایران بتواند مرهمی بر زخم «گلستان»،«ترکمنچای» و «امتیاز نفت شمال» بگذارد. فرصتی که به واسطه بی‌تدبیری‌ها در چانه زنی طرف ایرانی(به طور مثال بر سر تقسیم بستر دریای خزر) و بعدتر‌ها با گسترش کمونیسم،تیره شدن روابط دو کشور به خاطر کشف شبکه‌های جاسوسی شوروی در ایران و آغاز جنگ جهانی و اشغال تهران توسط نیروهای متفقین، تنها در حد یک خاطره باقی ماند.

روابط دو‌گانه تهران_مسکو پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز ادامه یافت. روسیه با پشت سر گذاشتن دوران انزوای پس از فروپاشی وپشت سر گذاشتن دوران سخت اصلاحات اقتصادی، رفته رفته جایگاه مناسبی در اقتصاد بین الملل کسب کرده و ایران نیز با گذر از دوران پس از انقلاب و جنگ هشت ساله به یکی از قدرت‌های سیاسی و اقتصادی قابل توجه خاورمیانه تبدیل شده است و علی‌رغم تمام فراز و نشیب‌های تاریخی، دو کشور همچنان روابط خود را حفظ کرده‌اند. روابط دوگانه‌ای که حضور دریایی در مرز دو کشور در تداوم آن تاثیر به سزایی داشته دارد.

● ارتباط روسی

بوریس زیلبرمینتس، معاون مدیر اجرایی شرکت گازپروم نفت در امور اکتشاف و تولید می‌گوید: «این شرکت به عنوان بازوی تولید کننده نفت شرکت دولتی گازپروم به حضور در پروژه های نفتی جدید در ایران و کشورهای آفریقایی چشم دوخته است.» پس از گذر از کش و قوس‌های ایران و روسیه در صد ساله اخیر به نظر می‌رسد که جاخوش کردن در دو سوی دریای خزر از اصلی‌ترین دلایل پیوند خواه ناخواه دو کشور است؛پیوند بر سر انرژی.

اسفند ماه سال گذشته در حاشیه یکصد و پنجاه و دومین اجلاس اوپک در وین تفاهم نامه همکاری میان دو حاشیه نشین خزر به امضا رسید. سوآپ نفت و گاز از کشورهای آسیای میانه، مرکزی و حوزه قفقاز به خلیج فارس، ایجاد یک شرکت مشترک نفتی با هدف انجام فعالیتهای مشترک در دو کشور و کشورهای ثالث، اکتشاف و توسعه میادین نفت و گاز، محورهای این تفاهم‌نامه بود و از آن پس مذاکرات مقامات دو کشور برای رسیدن به یک توافق نهایی و تبدیل این تفاهم به قرارداد اجرایی ادامه یافت.

ادامه یافتن مذاکرات میان دو همسایه قدیمی مشخص کرده است که دامنه علایق و همکاری‌های مشترک،می‌تواند از خزر به مناطق جنوبی ایران نیز گسترش پیدا کند. وزیر نفت کشورمان در حاشیه دیدار روز گذشته با همتای روس خود از «علاقه‌مندی روسیه برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران از جمله در پارس جنوبی» خبر می‌دهد و سرگئی اشماتکو شرکت از «مذاکرات شرکت پتروشیمی سیبور روسیه با شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران برای احداث مجتمع های پتروشیمی در ایران و مشارکت در پروژه‌های پارس جنوبی» سخن می‌گوید. به نظر می‌رسد از این پس «پارس جنوبی» نیز در کنار خزر نقش تعیین کننده‌ای در معادلات میان دو کشور ایفا خواهد کرد. امضای یادداشت تفاهمی با شرکت ملی نفت ایران برای توسعه دو میدان نفتی آذر و چنگوله و مذاکره برای توسعه میدان نفتی آزادگان شمالی،از دیگر توافقات ایران و روسیه در حوزه انرژی است.

هرچند که تجربه نشان می‌دهد که روابط میان این دو کشور خالی از تنش و دوگانگی نبوده است و حمایت‌های گاه و بیگاه روسیه از ایران را می‌توان تا حدی به حفظ ژست تقابل با آمریکا تفسیر کرد و هرچند که نباید موضوع منافع در خطر کشورمان را در مورد رژیم حقوقی دریای خزر نادیده گرفت اما با حفظ روابط مناسب با همسایه شمالی خزر می‌توان با استفاده از شرایط منطقه ای و بین المللی منافع ملی را نیز تامین کرد. ایده ایران برای تشکیل سازمان کشورهای صادرکننده گاز و استقبال روسیه از این طرح فرصت مناسبی برای حضور تاثیر گذارتر ایران در بازار بین‌المللی گاز است.

هرچند روسیه در معادلات بین المللی هنوز به چهره یک متحد تمام عیار برای ایران تبدیل نشده اما شاید زمان آن فرا رسیده باشد که کارت برنده گاز و نفت به همراه هوشیاری بیشتر سیاستمداران و اقتصاددانان، بازی قدیمی ساکنان شمال و جنوب خزر را به نفع تعادل قابل قبول میان دو کشور برگرداند.