راه تكامل

انسان در میان تمام موجودات, دارای سیر تكاملی پر دامنه ای است; از یك سو, می تواند به اعلی علیین برسد و حتی از فرشتگان هم بالاتر رود , و از سوی دیگر, با سقوط به اسفل السافلین از حیوان نیز پست تر شود

انسان در میان تمام موجودات، دارای سیر تكاملی پر دامنه‏ای است; از یك سو، می‏تواند به اعلی‏علیین برسد و حتی از فرشتگان هم بالاتر رود (۱) ، و از سوی دیگر، با سقوط به اسفل‏السافلین از حیوان نیز پست‏تر شود. (۲) در منطق دین، درجات كمال آدمی، به میزان اطاعت و سرسپردگی او در برابر خداوند و درجات سقوط او نیز، به میزان طغیان و نافرمانی خداوند كه از آن به گناه تعبیر می‏شود، بستگی دارد.

سؤال اساسی كه این‏جا مطرح می‏شود این است كه راه‏های جلوگیری از گناه چیست؟ به دیگر سخن، چه عواملی می‏تواند به ما كمك كند تا هیچ‏گاه مغلوب نفس خویش نشویم؟

۱)توجه به علم بی‏نهایت الهی

قرآن كریم تاكید زیادی بر علم بی‏نهایت‏خداوند دارد; بر اساس آیات قرآن كریم، خداوند علیم نه تنها به حقایق عالم، بلكه به اسرار وجود آدمی نیز آگاه است. خداوند عالم به حوادثی كه در دورترین نقاط فضای بی‏كران هستی اتفاق می‏افتد، آگاهی دارد; او حوادثی را كه میلیاردها سال پیش در عالم هستی رخ داده و در پهنه زمان پنهان مانده است، می‏داند و از حوادثی كه در میلیاردها سال‏آینده‏رخ‏خواهددادو درپشت پرده اعصار و قرون از نظرها مخفی است، باخبر است. اگر دانه‏شنی در بیابان تاریكی در اثر وزش نسیمی جابجا شود، از دید او پنهان نمی‏ماند. اگر برگ كوچكی‏دردل‏جنگل‏های‏انبوه‏از شاخه درختی جدا شود و بر زمین بیفتد، خداوند می‏بیند. (۳) او می‏داند آنچه از زمین می‏روید، همچنان‏كه او می‏داند آنچه كه در زمین فرو می‏رود. (۴)

او نه تنها به آفاق و حقایق عالم آگاه است، بلكه به آنچه در درون جان آدمی و در خاطر خاموش او می‏گذرد، نیز آگاهی دارد. او اسرار قلب‏ها و آنچه كه آدمی دوست ندارد دیگران - حتی دوستان نزدیك و خانواده او - باخبر شوند، می‏داند. خداوند از رگ گردن ما به ما نزدیك‏تر است.«ولقد خلقنا الانسان و نعلم ما توسوسو بهی تفسر و نحن اقرب الیه من حبل الورید» (۵) آیا گناهكار نمی‏داند كه خدا او را می‏بیند و به كار او آگاهی دارد؟«الم یعلم بان الله‏یری‏» (۶) اوچشم‏های‏خیانت‏كاررامی‏شناسد وبه‏آنچه‏در سینه‏ها مخفی و پنهان است آگاهی دارد.«یعلم‏خائنهٔ‏الاعین‏و ما تخفی الصدور» (۷)

توجه به آیات قرآن كریم و اعتقاد به این حقیقت كه خداوند ناظر اعمال انسان است، آدمی را از گناه باز می‏دارد. از سوی دیگر، یاد خدا،انسان را مثل كوه استوار می‏كند و شیطان نمی‏توانداورافریب‏دهد;زیراهرگزشیطان به او سلطه‏ای‏ندارد. «انی‏سلطانه‏علی‏الذین‏یتولونه‏» (۸)

مرحوم فشاركی در كتاب عنوان الكلام آورده‏اند: آهنگری بود كه آتش و حرارت آهن بر او تاثیری نداشت; به طوری كه با دست، آهن گداخته را می‏گرفت‏بدون این‏كه آسیبی به او برسد. من از كار او تعجب كردم و سبب آن را پرسیدم، او ابتدا نمی‏خواست‏بگوید ولی با اصرار من چنین تعریف كرد:

«قحطی و گرانی شده بود. من در آن سال غله فراوانی داشتم. در همسایگی من زنی بود كه با چند یتیم زندگی می‏كرد. زندگی بر آن‏ها سخت‏شد. آن زن آمد به من گفت: بچه‏هایم دارند از گرسنگی می‏میرند; در حق من لطف نموده‏قدری‏غله‏به‏فرزندان من بده. من دیدم او زنی صاحب جمال است. گفتم: اگر تسلیم من شوی‏به‏تو غله می‏دهم. آن زن این را شنید و از عفتی كه داشت پی كار خود رفت. ولی فردا از ناچاری دوباره آمد و من همان خواست‏خودم را تكرار كردم. روز سوم آمد و گفت: رعایت همسایگی را نموده بر اطفال بی‏پدر من رحم كن و قدری غله به ما بده. گفتم: ای زن حرف همان است كه گفتم. وقتی راه چاره را مسدود دید،گفت: شرطی دارد. گفتم: هر شرطی باشد می‏پذیرم. گفت: مرا به جایی ببری كه غیر از من و تو كسی نباشد. پذیرفتم. وقتی را معین كرده او را به حجره خود بردم. اما دیدم او پریشان است و از ترس می‏لرزد. گفتم: ترا چه می‏شود؟گفت:توبه‏عهدخود وفا نكردی گفتم: غیر از من و تو كه كسی این‏جا نیست. گفت: چگونه خانه خلوت است، حال آن‏كه صاحب‏خانه خداوند عالم و فرشتگان درگاه او بر ما عالم و حاضراند؟! چون آن زن این را گفت، آتش شهوتم خاموش شد. او در حق من دعا كرد و گفت: خداوند آتش دنیا و آخرت را بر تو خاموش نماید. دعای آن زن در حق من دردنیامستجاب‏شده‏است،امیدوارم در آخرت نیزآتش آخرت بر من خاموش شده باشد». (۹)

انسان در نزد اشخاص بزرگ و مهم هرگز گناه نمی‏كند و سعی می‏كند محبت او را به خود جلب كند اما چرا در پیشگاه خداوند بزرگ كه خالق همه چیز است، گناه می‏كند؟!

اسحاق‏بن‏عمارمی‏گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای اسحاق چنان از خدا بترس كه گویاتو رامی‏بیندو اگر تو او را نمی‏بینی، او تو را می‏بیند و اگر معتقد باشی كه او تو را نمی‏بیند، كافر شده‏ای. و اگر بدانی كه او تو را می‏بیند و با این حال او را نافرمانی كنی، تو او را جزء پست‏ترین بینندگان به خود قرار داده‏ای‏». (۱۰)

حضرت علی علیه السلام نیز می‏فرماید: «از معصیت‏خدا در جاهای پوشیده و خلوت بپرهیزید; زیرا خداوندی كه امروز شاهد اعمال شماست، فردا قاضی و حاكم است‏».

خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن كریم بارها و بارها بر این مطلب تاكید نموده (۱۱) و در نهایت فرموده است: «آیا كافی نیست كه پروردگارت خود شاهد هر چیزی است؟» (۱۲)

«داوود رقی‏» می‏گوید: از امام صادق علیه السلام تفسیر آیه «و لمن خاف مقام ربه جنتان‏» را پرسیدم. حضرت فرمودند: «كسی كه معتقد باشد خداوند او را می‏بیند و سخنش را می‏شنود و به نیك و بد كارهایش آگاه است (و این عقیده وی را از كارهای زشت‏باز دارد)، وی همان كسی است كه از مقام پروردگارش خوف دارد و خواه ناخواه خود را از سركشی و خودسری باز می‏دارد.» (۱۳)

---