تٲملی در باب عصر فراصنعت

در روزگاری نه چندان دور, دامهٔ دانش بشری آنقدر محدود بود که یک دانشمند باهوش می توانست در مدت کوتاهی بر تمام علوم زمانهٔ خود مسلط شود و در زمینه همه آن ها تٲلیفات داشته باشد

در روزگاری نه چندان دور، دامهٔ دانش بشری آنقدر محدود بود که یک دانشمند باهوش می‌توانست در مدت کوتاهی بر تمام علوم زمانهٔ خود مسلط شود و در زمینه همه آن‌ها تٲلیفات داشته باشد.

نظیر ابوعلی‌سینا که در ده سالگی بر اکثر علوم زمان خود احاطه داشت و در شانزده سالگی بر دقایق فلسفه و منطق آن زمان وقوف کامل پیدا کرد. او همانند اکثر حکیمان و فیلسوفان آن روزگار هم مسائل هندسه اقلیدسی را حل می‌کرد؛ هم طبیب ماهری بود؛ هم در زمینهٔ موسیقی کتاب می‌نوشت؛ هم در امور سیاسی سررشته داشت و هم شعر می‌گفت و اگر فرصتی داشت باغبانی و هیزم‌شکنی نیز می‌کرد. اما...

اشراف حکیمان و فیلسوفان به علوم و فنون گوناگون زمان خود باعث می‌شد که آن‌ها به نوعی وسعت دید، روشن‌بینی و همه جانبه‌نگری، البته با توجه به محدودیت‌های آن زمان دست یابند؛ به‌گونه‌ای که گاه به‌نظر می‌رسید که از مردم زمان خود چند قرن جلوتر هستند و به‌همین دلیل هم بود که نظرات آن‌ها برای خیلی از معاصرانشان که تقریباً از علم بیگانه بودند، قابل هضم نبود. لذا توسط افراد و حتی دانشمندنمایان سطحی و عامی و یک‌بعدی، مورد انکار و تکفیر قرار می‌گرفتند. ولی در قرون جدید، با تسریع پیشرفت بشر، رشته‌های مختلف علوم، به‌تدریج از ساده به مشکل، از فلسفه جدا شدند و هرکدام از آن‌ها نیز به زیرشاخه‌های گوناگونی تقسیم شدند و قلمرو دانش پژوهشگران نیز محدودتر و تخصصی‌تر و کاربردی‌تر شد.

● دورهٔ صنعت

با این توصیف، اگر در دورهٔ کشاورزی، ابتدائی بودن مناسبات و سادگی فن‌آوری کشاورزی سنتی و صد البته منافع اربابان، ایجاب می‌کرد که رعیت بی‌‌سواد و ناآگاه، چشم و گوش بسته بماند و دانشمندان انگشت‌شمار آن دوره نیز همان‌گونه که اشاره شد، به‌دلیل عدم پیشرفت کافی علوم، بیشتر فیلسوف و جامع‌العلوم باشند، مقتضای دوره صنعت، به خاطر پیشرفته‌تر بودن مناسبات و پیچیدگی نسبی فن‌آوری صنعتی در قیاس با فن‌آوری کشاورزی سنتی، این بود که کارگران صنعتی باسواد شوند و تخصصی هر چند محدود در زمینهٔ کار خود داشته باشند؛ دانشمندان نیز بیشتر به‌صورت انفرادی در زمینه‌های کاملاً تخصصی تحقیقات می‌کردند. البته نوع مناسبات و نیز منافع سرمایه‌داران باعث می‌شد که از ده اختراع تنها یک اختراع جامهٔ عمل بپوشد. ویژگی این دوره که به‌وسیله شکوه و عظمت و بزرگی دستاوردهایش مشخص می‌شد، انحصار و نیز تمرکز شدید صنایع و تقسیم کار به بخش‌های خیلی ساده و تکراری بود.

● دورهٔ فراصنعت

ولی دورهٔ فراصنعت که با مشخصهٔ ”ریزسازی“، ”تغییرپذیری“ و ”سرعت“ از دورهٔ صنعت متمایز می‌شود، بر اقتصاد دانش‌محور متکی است و کسب و کار غالب آن، بر پایهٔ پژوهش‌محوری بنا شده و در عرصه علوم نیز شاخه‌های پیچیده‌تر علوم مورد توجه قرار گرفته‌اند.

به‌طوری‌که گل‌های سر سبد علوم این دوره عبارتند از: فن‌آوری زیستی، فن‌آوری اطلاعات و فن‌آوری میکروالکترومکانیک.

در زمینه ریزسازی نیز فن‌آوری از میکرو به نانو رسیده و چه بسا در آینده به پیکو جهت‌گیری خواهد کرد. شرکت‌های بزرگ به‌تدریج جای خود را به شرکت‌های کوچک‌تر و چابک‌تر خانوادگی می‌سپارند یا برای تحرک بیشتر، خود را به بخش‌های کوچک‌تر و مستقل‌تر تقسیم می‌کنند؛ در عین حال برای استفاده از نقاط قوت سایر شرکت‌ها و رفع نقاط ضعف خود، با شرکت‌های مکمل دیگر ادغام می‌شوند. به‌تدریج، ماشین‌آلات عظیم و غول‌پیکر جای خود را به انبوه کارخانه‌های کوچک هوشمند و تکثیرپذیر در ابعاد نانو می‌سپارند و تحقیقات نیز از حالت تحقیقات فردی و تخصصی، به تحقیقات گروهی و بین‌رشته‌ای تبدیل می‌شود.

● مدیریت‌های جدید

همچنان‌که در عرصهٔ علوم تلاش‌های وسیعی برای کشف قوانین عمومی مشترک به‌عمل می‌آید، در زمینهٔ مدیریت نیز بشر به موازات پیشرفت روزافزون خود وارد سطوح پیشرفته‌تری از سیستم‌های نه‌گانه بولدینگ می‌شود که از استاتیک تا سیستم‌های متعالی (Transcendental) تکامل می‌یابد.

به موازات این پیشرفت‌ها مدیریت این مناسبات نیز روزبه‌روز مشکل‌تر و پیچیده‌تر می‌شود؛ به‌گونه‌ای که مدیریت علمی فردریک تیلور (۱۹۰۳) به سرعت جای خود را به نظریه مدیریت هانری فایول (۱۹۱۶) و سپس دانش‌های رفتاری آلتون مایو واف. جی روئلیس برگز و پس از آن، مدیریت اقتضائی و وضعی می‌دهد و روی‌آوری‌های گوناگون تحلیل مدیریت نیز روزبه‌روز افزایش پیدا می‌کند و مکتب‌ها و روی‌آوری‌های جدیدتری به‌وجود می‌آید.

چشم‌انداز آینده نیز نشان می‌دهد که: جنگل نظریه‌های مدیریتی نه تنها گسترش خود را پی خواهد گرفت، بلکه انبوه‌تر نیز خواهد شد و گرایش‌هائی که برای به‌هم پیوستن روی‌آوری‌ها و نظریه‌های مدیریتی مشاهده می‌شود، ناشی از گرایش مجدد بشر فراصنعتی به جامع‌العلوم بودن و چند تخصصه شدن مدیران، یا بهتر بگوئیم گروه‌های مدیریتی، است که آن وسعت دید و روشن‌بین و همه جانبه‌نگری فلاسفه قدیم را این‌بار به‌صورت گروهی و در مقیاس غیرقابل مقایسه با آن دوره و در عمقی معادل پیشرفت‌های شگرفت علمی بشر به‌دنبال خواهد داشت. طبیعی است که در گروه‌های منسجم کاری، که بر پایه گردش شغلی بنا شده‌ند، مدیریت، به‌ویژه مدیریت در سازمان‌های مجازی و سازمان‌های مسطح فراصنعتی که بیشتر یک فعالیت جمعی و گروهی هستند، عمدتاً نقش هماهنگ‌کننده خواهد داشت.

در این دوره، دیگر سرمایه و حتی ابزار تولید نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا نمی‌کنند. در مناسبت عصر فراصنعت، این انسان است که نقش اصلی را ایفا می‌کند. انسان فراصنعتی به‌مثابه یک انسان مطلع، دانا و خردمند نقش برجسته و تعیین‌کننده‌ای در ایجاد و شکوفائی جامعه فراصنعتی برعهده دارد.

جامعه‌ای که در آن نیازهای اولیه زیستی و فیزیولوژیک انسان نظیر هوا، آب، غذا، مسکن، پوشاک، ازدواج و تعامل با دیگران تٲمین می‌شود و انسان در پی رفع نیازهای متعالی‌تر، نظیر امنیت مالی، جانی و شغلی، نیاز به عشق و محبت، نیاز به عزت نفس و نیاز به شکوفائی، خلاقیت و موفقیت است.

مرتضی زعفرانچی‌زادهٔ مقدم

پی‌نوشت‌ها:

۱. ابوعلی سینا ۲۷۶ جلد کتاب و رساله در علوم و فنو گوناگون از فلسفه و منطق و ریاضیات و پزشکی گرفته تا موسیقی و ادبیات تألیف کرد.

۲. در دوره قرون وسطی، فقط در آلمان بیش از ۴۰ هزار دانشمند به اتهام جادوگری و... در آتش جهل و نادانی و تعصب سوختند.

۳. مناسبات دوره صنعت ایجاب می‌کرد که دانشمندان و پژوهشگران در زمینه یکی از زیر شاخه‌های علوم دقیقه ساده نظیر مکانیک، تخصص داشته باشند وعلوم پیچیده‌تر از جمله علوم اجتماعی و انسانی به رشد چشم‌گیری کرده بودند و نه صاحبان قدرت تمایلی به ترویج آنها داشتند.

۴. بولدینگ (K.E.Boulding) سیستم‌ها را در نه سطح طبقه‌بندی کرد؛ سطح اول: ساخت یا چارچوب ”قوانین استایک“؛ سطح دوم: سیستم‌های متحرک یا ساعت‌گونه‌ها (Clock work)؛ سطح سوم: سیستم‌های بازخور (Cybernetic)؛ سطح چهارم : تک‌یاخته (Cell)؛ سطح پنجم: گیاه (Plant)؛ سطح ششم: حیوانات (animals)؛ سطح هفتم: انسان که ویژگی عمده آن آگاهی اوست. گیرنده‌های اطلاعاتی در این سطح به حد تکامل خود می‌رسند و با آنها به یکدیگر، انسان تصویری از محیط برای خود می‌سازد و جهان پیرامونش را ادراک می‌کند. انسان نه تنها می‌داند، بلکه از دانائی خود نیز آگاه است. سطح هشتم: سازمان‌های اجتماعی (Social organization) این سطح در برگیرنده انسان‌هاست؛ ولی این نقش انسان است که به سیستم اجتماعی شکل می‌دهد. سطح نهم: دنیای ناشناخته‌ها و سیستم‌های متعالی (Transcendental)

۵. روی آوری‌های گوناگون تحلیل مدیریت عبارتند از: ۱. تجربی یا بررسی نمونه روانشناسی، ۲. رفتار میان اشخصا (جامعه‌شناسی)، ۳. رفتار گروهی (روانشناسی اجتماعی)، ۴. همکاری نظام‌های اجماعی، ۵. نظام‌های اجتماعی - فنی (نظریه‌ نظام‌ها)، ۶. نظریه کاربردی نظام‌ها (تصمیم‌گیری)، ۷. نظام‌ها، ۸. گزینش (ریاضی) ”مدیریت علمی“.