آیا خودکشی قابل پیشگیری است

پرسشی از دکتر سیدمهدی حسن زاده فلوشیپ روانپزشکی فرهنگی

چند سالی است که روز ۱۰ سپتامبر در دنیا به نام روز پیشگیری از خودکشی نام‌گذاری شده است. پدیده تأسف‌باری که هر سال جان تعداد زیادی از انسان‌ها را می‌گیرد. روند رو به گسترش پدیده خودکشی به‌رغم تلاش سازمان‌های جهانی برای کاهش آن و از سوی دیگر کاهش سن افراد اقدام‌کننده به این عمل، نگرانی‌های فراوانی را در درجه اول برای خانواده‌ها و بعد برای مسوولان کشورهای مختلف به وجود آورده است. اما آیا «خودکشی» همان چیزی است که ما می‌شناسیم و آیا طرز مواجهه ما با آن از نگاه علمی صحیح است؟ و اصولا چه چیزی باعث می‌شود که نام خودکشی به عنوان یک خط قرمز در صحبت عامه تلقی شود؟ برای یافتن پاسخ این سوالات، پای صحبت دکتر سیدمهدی حسن‌زاده، روان‌پزشک و استادیار دانشگاه نشستیم و گفتگویی را در این خصوص با وی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید...

▪ شاید بد نباشد برای شروع بحث به اصطلاح «خودکشی» بپردازیم. اصولا خودکشی چیست و چرا تا این حد در جوامع مختلف مورد توجه مسوولان قرار گرفته است؟

ـ در واقع پدیده‌ای که در سطح عمومی به عنوان خودکشی شناخته می‌شود، به دو بخش تقسیم می‌شود؛ اقدام به خودکشی و خودکشی. خودکشی از نگاه تخصصی به مواردی از اقدام به خودکشی گفته می‌شود که در نهایت به مرگ منجر شود ولی بسیاری از اقدام به خودکشی‌ها بنا به دلایل مختلف به مرگ منتهی نمی‌شود. دلیل و اهمیت پرداختن به این موضوع هم شاید آمار رو به افزایش این پدیده باشد. «خودکشی» هر سال حدود یک میلیون نفر قربانی می‌گیرد و پیش‌بینی‌ها حاکی از این است که این آمار تا سال ۲۰۲۰ میلادی به ۵/۱ میلیون نفر در سال برسد. البته آمار مربوط به «اقدام به خودکشی» رقمی به مراتب بزرگ‌تر از این است زیرا موارد اقدام به خودکشی در حدود ۱۰ تا ۴۰ برابر آمار خودکشی است. نکته تأسف‌بار در مورد آمار جهانی مربوط به خودکشی این است که به طور متوسط در هر ۲ دقیقه یک نفر قربانی خودکشی می‌شود. از سوی دیگر با نگاهی به آمار جهانی، می‌بینیم که ۲۵۰‌هزار نفر از قربانیان خودکشی در هر سال یعنی یک‌چهارم از کل آمار جهانی افراد جوان زیر ۲۵ سال هستند. افرادی که می‌توانستند به طور متوسط ۷۰ تا ۸۰ سال عمر کنند، به راحتی حدود ۵۰ سال از عمر مفید خود در جامعه را از بین می‌برند. با یک حساب ساده می‌توان متوجه شد که سالانه ۲۰ میلیون سال عمر به دلیل خودکشی این افراد از بین می‌رود.

▪ به نظر شما چرا یک انسان به آستانه خودکشی می‌رسد؟

ـ برای رسیدن به پاسخ این سوال اول باید این نکته را بدانیم که خودکشی دارای عوامل چند جانبه است و تک‌عاملی نیست و نمی‌توان یک علت را برای بروز آن نام برد. از این گذشته باید دید که آیا همه این افراد واقعا قصد خودکشی دارند!؟ اصولا کسانی که اقدام به خودکشی می‌کنند، سه دسته‌اند: اول: آنهایی که اصلا قصد خودکشی ندارند. این افراد معمولا به دلایل مختلفی از قبیل جلب‌توجه، انتقام‌جویی، قدرت‌نمایی، خودنمایی و در کل برای اینکه خود را ثابت کنند، دست به این عمل می‌زنند. دوم: افرادی که در انجام این کار دو دل هستند. این افراد معمولا خود را به دست تقدیر می‌سپارند و سوم: گروهی که واقعا قصد دارند بمیرند. به نظر می‌رسد در این گروه، عوامل زیستی، اجتماعی، فرهنگی، روانی، اقتصادی، بیماری‌های روانی از جمله افسردگی، اعتیاد، الکلسیم، بی‌کاری، نابه‌سامانی‌های خانوادگی و عدم توفیقات علمی و اجتماعی از جمله مهم‌ترین علل اقدام به خودکشی باشد.

▪ چه عواملی می‌تواند باعث جلوگیری از اقدام به خودکشی در فرد می‌شود؟

ـ سه عامل عمده در جلوگیری از خودکشی وجود دارد:

۱) اول: ایمان؛ ادیان و مذاهب مختلف به ویژه ادیان توحیدی در رابطه با خودکشی موضع‌گیری صریحی داشته‌اند. این عمل در ادیان توحیدی رفتاری گناه‌آمیز، ممنوع و حرام شناخته شده و همین عامل باعث می‌شود افراد مذهبی کمتر به خودکشی اقدام کنند.

۲) دوم: داشتن فرزند کوچک است. در بسیاری از مواردی که فرد از اقدام به خودکشی منصرف می‌شود، دلیل پشیمانی خود را کودک خود می‌داند.

۳) و سوم: حمایت‌های مختلف خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی و... است که باعث به وجود آمدن دلبستگی‌های اجتماعی و در نتیجه دور شدن از خودکشی می‌شود.

اشاعه فرهنگ مشاوره در بین خانواده‌ها، آگاهی دادن آنها برای آشنایی با نقش خانواده، ایجاد اشتغال برای جوانان و ایجاد روحیه مذهبی و اعتقادی هم نقش فراوانی در پیشگیری از خودکشی دارد.

▪ برای اینکه بتوانیم از خودکشی یک فرد جلوگیری کنیم، اول باید از نیت او مطلع باشیم. آیا علایم هشدار‌دهنده‌ای برای این کار وجود دارد؟

ـ بله، در شرایط مختلف علایم هشداردهنده متعددی برای تشخیص فردی که قصد خودکشی دارد موجود است و یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها گوشه‌گیری است. البته این گوشه‌گیری در مورد افرادی قابل تأمل است که قبلا این حالت را نداشته‌اند و به تازگی دچار آن شده‌اند. افسردگی، یأس و وصیت کردن هم می‌تواند از نشانه‌های نیت برای خودکشی باشد...

▪ بسیاری از روان‌شناسان، نقش رسانه‌ها را در بروز این پدیده اساسی دانسته‌اند. شما این نقش را چه‌طور ارزیابی می‌کنید؟

ـ در واقع رسانه‌ها در این موضوع به منزله یک شمشیر دولبه هستند. اگر اخبار در رسانه‌ها درست، منطقی و با رعایت اصول علمی درج شوند، می‌توانند موجب کاهش آمار خودکشی شوند اما برعکس اگر این کار بدون کارشناسی، ناآگاهانه و بدون در نظر گرفتن نکات علمی آن منتشر شود، باعث افزایش آمار و حتی اپیدمی خودکشی می‌شود.

▪ رسانه‌ها چه‌طور می‌توانند در این زمینه نقش مخرب داشته باشند؟

ـ موارد متعددی وجود دارد. به طور مثال اگر کسی که خودکشی کرده یک هنرمند، نویسنده یا یک فرد صاحب‌نام است، نباید تیتر خودکشی را با ذکر نام او تنظیم کنند زیرا ممکن است در جوانان موجب الگوبرداری شود. جزییات خودکشی و نحوه انجام آن نباید درج شود زیرا این کار بیشتر از اینکه خبررسانی باشد، نوعی آموزش است. نباید از این عمل قهرمان‌سازی شود، یعنی خودکشی فرد به عنوان یک عمل قهرمانانه منعکس نشود. نکته دیگری که می‌توان در این باره گفت این است که نباید در مورد خودکشی در رسانه‌ها ساده‌سازی شود. مثلا عواملی مثل کنکور، جواب رد شنیدن، شکست عاطفی نباید به‌عنوان دلایل خودکشی ذکر شود.

▪ به‌عنوان یکی از دست‌اندرکاران حوزه سلامت روان فکر می‌کنید چه نقاط‌ضعف و کاستی‌هایی در زمینه پیشگیری از خودکشی وجود دارد؟

ـ شاید این موضوع مورد اتفاق‌نظر همه همکاران ما باشد که انگ (استیگما) و شرم اجتماعی مهم‌ترین چالش در بحث‌های پیرامون پدیده خودکشی است. سازمان جهانی بهداشت می‌گوید: «مهم‌ترین مانع در راه رساندن خدمات روان‌پزشکی به مردم انگ است.» از دیگر مشکلات جدی در این زمینه در کشور ما وجود نداشتن یک مرکز پیشگیری از خودکشی به خصوص در شهر تهران است. باید یک سازمان خاص و یک شماره تلفن برای ارتباط افراد با متخصصان این امر وجود داشته باشد. نباید انتظار بکشیم که فردی برای اقدام به خودکشی قرص بخورد، بعد ما او را به بیمارستان ببریم، شستشوی معده بدهیم و او را راهی منزل کنیم. هر روز هزاران نفر به فکر خودکشی می‌افتند. بیماری که اقدام به این عمل کرده، بعد از شستشوی معده مرخص می‌شود ولی مشکل او همچنان باقی است. تأسیس این مراکز از واجبات در بحث پیشگیری از خودکشی است. درخواست من از وزیر جدید بهداشت هم این است که به مساله پیشگیری از خودکشی بهای بیشتری بدهد تا به این شکل بتوانیم گامی در جهت کاهش این پدیده و بار اجتماعی منفی پیرامون آن برداریم.

پیمان صفردوست