آداب قرآن از زبان امام جعفر صادق ع

۲۶ شوال سالروز شهادت امام جعفر صادق ع است, شخصیتی که نه فقط شیعه بلکه تمامی فرقه های اسلامی, خود را مدیون و وامدار علم او می دانند آن چنان که هیچ کدام از شخصیت های برجسته فرقه های چهارگانه اهل سنت خود را بی نیاز از علوم او ندانسته و بسیاری از آنان به شاگردی در محضر ایشان افتخار کرده اند

۲۶ شوال سالروز شهادت امام جعفر صادق (ع) است، شخصیتی که نه فقط شیعه بلکه تمامی فرقه‌های اسلامی، خود را مدیون و وامدار علم او می‌دانند آن چنان که هیچ کدام از شخصیت‌های برجسته فرقه‌های چهارگانه اهل سنت خود را بی‌نیاز از علوم او ندانسته و بسیاری از آنان به شاگردی در محضر ایشان افتخار کرده‌اند. آنچه می‌خوانید نگاهی است به سیره و تعالیم قرآنی ایشان با نگاهی به توصیه‌های ایشان در شیوه‌های ارتباط با این کتاب آسمانی.

● اوصاف قرآن

در میان بسیاری از سخنان امام صادق (ع) می‌توان نشانه‌هایی از «اوصاف قرآن» را یافت، توصیف‌هایی که از زبان ا یشان (ع) در وصف این کتاب آسمانی آمده است هم می‌تواند نشانه‌هایی برای شناخت بیشتر این کتاب و هم علامتهایی برای چگونگی ارتباط با قرآن باشد.

قرآن، تجلی گاه خدا و گنجینه کامل : امام صادق(ع) این کتاب آسمانی را «جلوه گاه ذات مقدس خدا» می‌داند و شناخت نحوه این تجلی را «بصیرت و آگاهی معرفی کرده است. ایشان می‌فرمایند «لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لایبصرون» (خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدارا نمی‌بینند.) روشن است که اگر این کلام الهی، تجلی‌گاه خداوند است باید گنجینه‌ای تمام نشدنی برای بیان تمامی نیازهای انسانی باشد همانگونه که خداوند این کتاب آسمانی را «تبیانا لکل شی‌ء» نامیده است امام صادق(ع) در این باره می‌فرماید: «ان الله انزل فی القرآن تبیان کل شی ء، حتی و الله ما ترک شیئایحتاج العباد الیه الا بینه للناس...» (خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است.) اگر همه نیازهای انسان‌ها در تمامی دوران در قرآن بیان شده است بنابراین باید گفت که این سخن جاودان، در میان خود، احکامی همیشگی و دائمی را داراست که هیچ‌گاه تغییر نکرده و در هیچ زمان و مکانی تحت ثاثیر «جبرزمانه» نخواهد بود بنابراین این کتاب جاودانه دستوراتی همیشگی و دائمی برای کمال انسانی است.

عمل به قرآن: گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی‌شود. حفظ کردن بایدهمراه با عمل باشد و یاد دادن و یادگرفتن به قصد اجرای فرموده‌های خدای متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است: «الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره الکرام البرره» ( کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والامقام و نیکوکار الهی (فرشتگان مقرب) خواهد بود. ) حفظ قرآن و عمل به آن نیازمند مقدماتی است که تسلط بر روخوانی و روان خوانی آن از مقدمات آن است برهمین اساس نیز ایشان در حدیثی می‌فرمایند: «ینبغی للمومن ان لایموت حتی یتعلم القرآن او یکون فی تعلمه» (سزاوار است که مومن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یادر حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.) اما در میان این آموزشها این نکته را نباید فراموش که «واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فی اضاعه حدوده» ( بپرهیز از اینکه در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتی.) یعنی نباید آنچنان غرق در آموزش حروف قرآن شد که از فهم معنای آن غافل شد!

آداب تلاوت : حضور در محضر هر شخصی نیازمند آداب و ترتیبی است وهر مقدار این شخص با عظمت وعزیزتر باشد این آداب بزرگتر. برهمین اساس نیز خواندن قرآن آدابی دارد، هم آداب ظاهری همچون وضو،ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و... وهم آداب باطنی و حالت‌های روحی و توجه قلبی به کلام خداوندی، امام صادق (ع) نیز در روایاتی به این نکته اشاره کرده اند: «اذا قری ء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع ، هرگاه نزد تو قرآن تلاوت می‌شود، برتولازم است گوش بدهی و سکوت وتوجه داشته باشی» این حدیث را می‌توان ترجمه‌ای از این آیه قرآن دانست که «و اذا قری ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا» اما در آداب باطنی ارتباط با قرآن کریم نیز امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شأن وجایگاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت راچگونه می‌خوانی و با منشور پروردگار خویش چه برخوردی داری و اوامر ونواهی آن را چگونه پاسخ می‌دهی و حدود و تکالیف آن را چگونه امتثال و فرمان برداری می‌کنی؟! در آیه‌های وعد و وعید، درنگ کن،در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!...»

● جوانان و قرآن

امام صادق(ع) می‌فرماید: «من قرئی القرآن و هو شاب مومن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره الکرام البرره و کان القرآن حجیزا عنه یوم القیامه.» (هرجوان مومنی که قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در می‌آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه می‌سازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود.) بخصوص، خانه‌هایی که نوای خوش قرآن از حنجره‌های داوودی از آن هابه گوش می‌رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم کتاب خدایی‌اند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپری می‌کنند،مشمول رحمت خدا و هدایت قرآنی می‌شوند. این گونه خانه‌های نورانی از تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)می فرماید: «خانه‌ای که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت می‌کند، برای اهل آسمان نورانی دیده می‌شود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره درخشان را می‌بینند.»

● قرآن شناسی و کمال جویی

انس با قرآن از ویژگی‌های انسان‌هایی است که راه سعادت را در این کتاب می‌جویند و با طی این مسیر راه کمال خود را می‌یابند، امام صادق (ع) نیز برای نشان دادن این کمال الهی و لزوم ارتباط انسان با این کتاب آسمانی می‌فرمایند: «به دنبال مونسی بودم که در پناه آن، آرامش پیدا کنم، آن را در قرائت قرآن یافتم.» همچنین آن حضرت فرمود: القرآن عهد اللّه الی خلقه ینبغی للمرء المسلم أن ینظر فی عهده وأن یقرأ منه فی کلّ یوم خمسین آیة؛ قرآن، میثاقی است بین خالق و مخلوق و شایسته است یک مسلمان، هر روز به این عهدنامه نظر کند و (حداقل) پنجاه آیه از آن را بخواند. امام صادق (ع) می‌فرماید: إنَّ هذَالقُرآنِ فیهِ مَنارُالهُدی وَ مَصابیحُ الدُّجی فَلْیجُلْ جالٍ بَصَرَهُ وِ نَفْتَحُ لِلضِّیاءِ، نَظَرَهُ فَإنَّ التَّفَکرَ حَیاةُ قلْبِ الْبَصیرِ کما یمْشی الْمُسْتَنیرُ فِی الظُّلُماتِ بِالنُّورِ؛ همانا قرآن (کتابی) است که در آن جایگاه نور هدایت و چراغ‌های شب تار است. پس شخص تیزبین باید که در آن دقّت نظر کند و برای پرتوش نظر خویش را بگشاید. زیرا که اندیشه کردن، زندگانی و مایه حیات قلب بیناست. چنان که آن که جویای روشنایی است، در تاریکی‌ها به سبب نور راه پیماید. ایشان قبل از قرائت قرآن، وقتی که آن را در دست می‌گرفتند خطاب به خداوند این گونه مناجات می‌کردند تا اوصافی از قرآن را برای ما آشکار سازند: أَللَّهُمَّ اِنّی أَشْهَدُ أَنَّ هذا کتابُک المُنَزَلُ مِنْ عِنْدِک عَلی رَسولِک محمّد بن عبدالله، وَ کلامُک النَّاطِقُ عَلی لِسانِ نَبِیک، جَعَلْتَهُ هادِیا مِنْک اِلی خَلْقِک وَ حَبْلاً مُتَّصِلاً فیما بَینَک وَ بَینَ عِبادِک. أَللّهمَّ إِنّی نَشَرْتُ عَهْدَک وَ کتابَک، اللّهمَّ فَاجْعَلْ نَظَری فیهِ عِبادَةً، وَ قِرائَتی فِیهِ فِکرا، وَ فِکری فیهِ اعْتِبارا، وَاجْعَلْنی مِمَّنِ اتَّعَظَ بِبَیانِ مَواعِظِک فیهِ وَاجْتَنَبَ مَعاصیک، وَ لا تَطْبَعْ عِنْدَ قِرائَتی عَلی سَمْعی، وَ لا تَجْعَلْ عَلی بَصَری غِشاوَةً، وَ لا تَجْعَلْ قِرائَتی قِرائَةً لا تَدَبُّرَ فیها، بَلِ اجْعَلْنی أتَدَبَّرُ آیاتِهِ وَ أَحْکامَهُ، آخِذا بِشَرائِعِ دینِک، وَ لا تَجْعَلْ نَظَری فیهِ غَفْلَةً وَ لا قِرائَتی هَذَرا، إِنَّک أَنْتَ الرَّووفُ الرَّحیمُ؛ خدایا! من شهادت می‌دهم این، کتاب توست که از نزد تو بر رسولت محمّد بن عبداللّه نازل شده است. و کلام توست که بر زبان پیامبرت جاری شده است. آن را هادی به سوی خلقت قرار داده‌ای و ریسمان متّصل بین خود و بندگانت قرار داده ای.خدایا! من عهد و کتابت را باز می‌کنم. خدایا! نظر کردنم در قرآن را، عبادت و قرائتم را، فکر و فکر کردنم در آن را عبرت پذیری قرار ده. مرا از کسانی قرار ده که به وسیله بیان مواعظ تو در قرآن، موعظه می‌پذیرند و از نافرمانی تو پرهیز می‌کنند و هنگام قرائت کردنم، برگوش (دل) من مُهر (غفلت) و بر دیدگانم (قلبم) پرده (جهالت) نکش و قرائتم را قرائتی که بدون تدبّر در آن باشد، قرار نده، بلکه مرا طوری قرار ده که در آیات قرآن و احکام آن تدبّر کنم به گونه‌ای که شرایع دینت را اخذ کنم و نظرم را در آن، نظر غفلت و قرائتم را، بیهوده‌گویی قرار نده. به درستی که تو مهربان و رحیم هستی.» همچنین زمانی که تلاوت این کتاب آسمانی را به پایان می‌رسانند به درگاه خداوند این گونه عرض می‌کردند که: أللّهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ کتابِک الَّذی أَنْزَلْتَهُ عَلی نَبِیک الصّادِقِ صلی الله علیه وآله وسلم، فَلَک الحمدُ رَبَّنا، اللّهمَّ اجْعَلْنی مِمَّنْ یحِلُّ حَلالَهُ وَ یحَرِّمُ حَرامَهُ وَ یومِنُ بِمُحْکمِهِ وَ مُتَشابِهِه، وَاجْعَلْهُ لی اُنْسا فی قَبْری وَ اُنسا فی حَشْری، وَاجْعَلْنی مِمَّنْ تُرْقیهِ بِکلِّ آیةٍ قَرَأَها دَرَجَةً فی أَعْلی عِلِّیینَ، بِرَحْمَتِک یا أَرْحَمَ الرَّاحِمینَ؛ خدایا! همانا من آنچه را که از کتابت بیان نموده‌ای، تلاوت کردم؛ همان کتابی که بر پیامبر راستگویت فرو فرستادی. پروردگارا! سپاس و ستایش، سزاوار توست. خداوندا! مرا جزو گروهی قرار بده که حلال قرآن را، حلال و حرامش را، حرام شمرده و به محکم و متشابه آن، معتقد هستند و قرآن را در قبرم و هنگام حشر و زنده شدنم، انیس و مونسم ساز و نیز مرا جزو کسانی قرار بده که به سبب تلاوت هر آیه‌ای، آنها را به والاترین مقامات (بهشتی) می‌رسانی و بر درجه آنان می‌افزایی. به رحمتت ‌ای مهربان‌ترین مهربانان!

● شاگرد پروری در علوم قرآنی

از ویژگی‌های دوران زندگی امام صادق ع تربیت شاگردانی بوده است که هر کدام از آنان از سرآمدان در رشته‌های مختلف علوم بوده‌اند، تاثیر گسترش این علوم در کنار تربیت شاگردان به میزانی است که بعد از این زمان تمامی دانشمندان به صورتی مستقیم وغیر مستقیم وامدار این علوم شده‌اند، افزون بر این موارد روایات فراوانی تفسیری از ایشان نقل شده است که با جست‌وجویی ساده می‌توان گفت که کتاب‌های تفسیری شیعه مانند تفسیر عیاشی، نورالثقلین، البرهان، تفسیر قمی و نیز مجمع البیان و تفسیر صافی همچنین درکتاب حقائق التفسیر ابوعبدالرحمن سلمی می‌توان نمونه فراوانی از آن را یافت.

سید علی اصغر حسینی